نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مرکز تحقیقات وزارت مسکن
2 دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
معماری ایرانی و نگرش به رمزاندیشی در طراحی باغهای ایرانی
نمونه موردی «باغ ارم شیراز»
فهیمه یاری1*، راضیه هورشناس2
2. کارشناس ارشد معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
* تهران، Email: Yari@bhrc.ac.ir
چکیده
شناسایی جنبههای مختلف معماری سنتی ایران میتواند به حفظ ریشههای فرهنگی این دستاورد تاریخی منجر گردد که علاوه بر حفظ پیشینه، راهگشای معماران در دوران معاصر گردد. دستیابی به معماری مختص این مرز و بوم جز با بررسی و مطالعه دقیق آن عملی نخواهد شد. در این میان رمزاندیشی بخشی از میراث فرهنگی ایران است که بیش از هر بخش از معماری در طراحی باغ ایرانی نمود پیدا کرده است. مفهومی که ریشه در باورهای دینی، اسطورههای ملی و تجارب انسانی مردمان این سرزمین دارد. مقاله حاضر با مطالعه در رمزها و جلوههای معماگونه باغ ایرانی به تحلیل مفاهیم میپردازد. سپس بر اساس مفاهیم تبیین شده در چارچوب نظری مقاله، نمونه موردی باغ ارم شیراز را مورد تجزیه و قرار میدهد. مطالعات انجام شده در این پژوهش گویای آن است که مفاهیم معنوی و باورهای ذهنی ایرانیان به خوبی در قالب رمزوارههای نمادین در باغ ایرانی تجلی پیدا کردهاند و نمونه تحلیل شده باغ ارم شیراز گواهی بر این مدعاست. رمزاندیشی از فرآیند ساخت باغ ایرانی آغاز میشود و در شکلدهی عناصر مصنوع و عناصر طبیعی امتداد مییابد. طراحی دیوار و حصار، مسیرهای حرکتی، سلسله مراتب و سکوها، عناصر تزیینی، کوشک، و ایوان، جملگی بر مبنای این دیدگاه قابل تفسیراند. آنچنان که گویی مبانی نظری و فرآیند طراحی باغ بر اساس نگرشی رمزاندیش و رمزباور شکل گرفته باشد. رمزاندیشی بخشی از اندیشهی طراحی است و همراه با آن تفسیر میشود به صورتی که میتوان باغ ایرانی را تجربهای عینی– ذهنی از تجلی رمزوارههای فرهنگی دانست.
کلیدواژگان
باغ ایرانی، رمزاندیشی، طراحی منظر، باغ ارم شیراز
Iranian Architecture and Symbolism in Iranian Gardens
Case Study: Eram Garden
Fahimeh Yari1*, Razieh Hoorshenas2
1 .PhD candidate in Architecture & Researcher in BHRC, Tehran, Iran
2. M. SC, Energy & Architecture, Faculty of Art and Architecture, TMU University, Tehran, Iran
* Tehran, Iran, Yari@bhrc.ac.ir
Abstract
Thinking is a part of Iran’s cultural heritage, which has manifested more than any other part of the architecture in the design of Persian garden. A concept that stems from religious beliefs, national myths, and human experiences of the peoples of this land. The paper studies the analysis of concepts in the mysteries and manifestations of Persian garden. Then, based on the concepts explained in the article’s theoretical framework, the case study of Eram Garden of Shiraz is analyzed. Studies conducted in this research show that the spiritual concepts and mental beliefs of Iranians are well represented in the form of symbolic crypts in the Persian Eram gardens, and the analyzed sample of Eram Garden of Shiraz is a proof of this claim. Thinking about the mysteries of the process of construction of Persian garden has begun, stretching in the formation of elements of artifact and natural elements. The design of walls and fences, motor routes, hierarchies and platforms, decorative elements, pavilions, and artificial constructions and natural elements can all be interpreted on the basis of this view. As if the theoretical foundations and the decorative elements of garden designing were formed on the basis of a cryptic and contemplative approach. Cryptic thinking is a part of the concept of design and is interpreted along with it so that the Persian garden can be considered as an objective-subjective experience of manifestations of cultural crypts.
Keywords
Iranian Garden, Secrecy, Landscape Design, Eram Garden of Shiraz
1- مقدمه
1-1- بیان ضرورت واهمیت موضوع
طراحی منظر یکی از مهمترین دستاوردهای فرهنگی جامعه بشری به شمار میرود و چنان آیینهای است که میتوان در آن باورها و اندیشههای یک ملت را به مشاهده نشست. از این رو پرداختن به مفاهیم مربوط به شکلگیری باغ ایرانی به عنوان یک اثر فرهنگی، مهمترین گام در شناخت هرچه بهتر و فراهم ساختن ملزومات صیانت از آن خواهد بود.
دوران اسلامی مملو از آثار ارزشمند و اصیل معماری و طراحی منظری است، که خوشبختانه بخشی از آنها مانند باغ ارم شیراز، همچنان به حیات خویش ادامه میدهند. بدیهی است مطالعه و شناخت هرچه بیشتر این باغها زمینهساز درک بهتر و استفاده مناسبتر از مفاهیم آنها در معماری و طراحی منظر در روزگار معاصر خواهد بود.
1-2- بیان مساله
باغ همانند دیگر دستاوردهای تمدنی بشر، از مبانی نظر و اندیشههای شکلدهنده خود نشات میگیرد. از این رو برای بازخوانی آن لازم است، مبانی نظری و بایستههای شکلگیری اثر مورد مطالعه و تحلیل قرار گیرد. در بسیاری از آثار و منابع موجود مفاهیم شکلی و مبانی کالبدی باغ ایرانی به خوبی تبیین شده است. در اندیشههای اندیشمندانی چون پیرنیا [1369 و 1372] قوانین و مبانی عقلی طراحی و ساخت باغ ایرانی به خوبی تحلیل شده است.
علاوه بر این رویکرد، عنایت به رمزوارههای باغ ایرانی قدمتی قابل توجه دارد. در آثار افرادی چون رنه گنون و تیتوس بورکهارت جنبههای معنوی شکلگیری باغ ایرانی به تفصیل مطرح شدهاند. اردلان [1382]، استیرلن [1377] و بورکهارت [1381 و1387] به تبیین این رویکرد در تحلیل آثار هنر و معماری اسلامی پرداختهاند. مساله اصلی ایجاد تعامل میان مبانی و مفاهیم مطرح شده، و ظهور کالبدی آنهاست. بر اساس رویکرد پژوهش حاضر، این مفهوم در نمونه موردی «باغ ارم شیراز» به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی است.
1-3- پرسشهای تحقیق
چگونگی تجلی مفاهیم رمزگون در باغ ایرانی پرسش کلیدی این پژوهش است. پرسشهای عملیاتی تحقیق عبارتند از:
1- آیا میتوان رمز اندیشی را به عنوان مبنا و مرجعی برای طراحی باغ و منظر ایرانی معرفی نمود؟
2- آیا در نمونه موردی باغ ارم شیراز، جلوههایی از رویکرد رمزاندیش در طراحی باغ و منظر ایرانی قابل مشاهده است؟
نمودار 1 فرآیند تحلیل باغ ایرانی. منبع: نگارندگان
1-4- روش تحقیق
در ابتدا مفهوم رمز و بیان رمزی در ساحتهای گوناگون در گستره ادبیات و فرهنگ مورد مطالعه قرارگرفته، سپس ریشههای رمزاندیشی در اندیشههای ایرانی و اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. با استفاده از روش تحقیقی کیفی مفاهیم مربوط جمعبندی شده [وانگ، 1386: 173-202]، با استفاده از روش استدلال منطقی چهارچوبی برای رمزاندیشی در طراحی منظر و باغ ایرانی استخراج میشود. چهارچوب به دست آمده به عنوان ابزاری برای ارزیابی در باغ ارم شیراز به آزمون گذاشته میشود. پیش بینی میشود بتوان با تکیه بر مبانی نظری و جنبههای ذهنی، به تحلیل جنبههای کالبدی باغ ایرانی در نمونه موردی باغ ارم شیراز پرداخت.
2- رمزاندیشی در طراحی باغ ایرانی
2-1-رمز و بیان رمزی
برای تحلیل رمزاندیشی در باغ ایرانی و شناسایی رمزوارههای آن لازم است، در مرحله نخست دلایل اصلی رمزگرایی و رمزاندیشی مورد تحلیل قرار گیرد. عدم امکان نمایش و بیان عالم غیب توسط ماده، از مهمترین دلایل رمزگرایی در اندیشههای بشری است.
از نظر هال [5:1380] نماد چیزی است که به جای چیز دیگر به کار میرود و نشانه آن است و بر آن دلالت دارد. بنابراین میتوان گفت: رمز عبارت است از معنی باطنی که مخزون است تحت کلام ظاهری که غیر از اهل آن بدان دست نیابند [پورنامداریان، 1368: 4]. اهمیت رمزاندیشی تا به آنجاست که برخی از پژوهشگران میزان غنای هر فرهنگ را با میزان رمزگرایی و تجلی آن در جامعه هممعنا دانستهاند [ نقیزاده، 1384: 173] .
البته عدهای از پژوهشگران بر این عقیدهاند که بسیاری از رمزها منشایی فرا زمینی دارند. در نتیجه رمز نشانهای قراردادی نیست، بلکه نشانه صورت مثالی است. به عبارت دیگر تمامی اشیا در عالم هستی از دو جنبه مادی و معنوی برخوردارند. جنبه مادی ما را به مراتب بالاتر وجود میرساندکه همان مفهوم حجاب در فرهنگ اسلامی یا مایا در فرهنگ هندوست. [نصر،1386] حافظ شیرازی در بیان ارتباط میان این دو ساحت در عالم هستی میگوید:
«مرا به کار جهان هرگز التفات نبود
رخ تو در نظر من چنین خوشش آراست»
2-2- واژه شناسی رمز و راز
منظر از کلمه نظر اقتباس شده و در فرهنگ دهخدا، نظر به معنای نگریستن همراه با تفکر، تدبر و مکاشفه است. راز آن چیزی است که باید در دل نهفته باشد و یا چیزی که باید پنهان داشت و تنها به اشخاص مخصوص گفت. [لغتنامه دهخدا] تا آنجا که سنائی راز را عنوان مبنایی زیباییشناسانه در طراحی معماری معرفی میکند:
«جان ز دانش کن مزین تا شوی زیبا از آنک
زیب کی گیرد عمارت بی نظام دست راز» [سنائی]
2-3- رمز و اثر هنری
تاریخ هنر نشاندهنده آن است که نمیتوان میان رمز و اثر هنری فاصلهای قایل شد. به گونهای که میتوان رمزگرایی را به عنوان زبان هنری، بهخصوص در هنرهای کهن معرفی نمود [باستید، 10:1375]. رمزگان هنری نشانههایی هستند که پیام از طریق آنها انتقال مییابد. بورکهارت در بیان این مفهوم میگوید: «هنر مقدس رمز است» و الگوهایش بازتاب واقعیت عالم ماورائی و نمود سرشت رمزی عالم است [بورکهارت، 1381: 8-11].
بنابراین زبان رمزی بهترین وسیله برای بیان هنری است. تفکری که به عقیده گنون [1374: 7-10] به کمک این رمزها، از جهان محسوس به جهان نامحسوس و جهان معقول راه مییابد.
شکل 1 پلان اولیه باغ ارم . منبع: [آریان پور، 1365: 320]
2-4- رمزاندیشی در اندیشه ایرانی ـ اسلامی
رمزاندیشی در اندیشههای ایرانی ـ اسلامی از جایگاه ویژهای برخوردار است. برخی زبان رمز، استعاره، کنایه و تمثیل را تنها راه بیان حقایق معنوی دانستهاند [ستاری، 1384: 174]. از سوی دیگر قرآن مجید به عنوان بزرگترین کتاب آسمانی سرشار از اشارات و رمزهایی است که پی بردن به آنها تنها با عنایت پروردگار سبحان امکانپذیر است. اینچنین است که امام صادق [ع] میفرمایند: کتاب خدای عزوجل دارای عبارت، اشارت، لطایف و حقایق است. عبارت برای عوام، اشارت برای خواص، لطایف برای اولیا و حقایق برای انبیا است [بحارالنوار، ج 75: 278].
آیاتی چون «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ» [الرحمن: 6] نشاندهنده نگرش رمزی قرآن به طبیعت است. از این روست که سعدی شیرازی طبیعت را به عنوان رمزی توحیدی معرفی میکند:
«برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتری است معرفت کردگار»
شکل 2 درب جنوبی باغ ارم، منبع: نگارندگان
3- تحلیل نمونه موردی باغ ارم
3-1- تاریخچه باغ ارم
تاریخ ساخت باغ ارم شیراز دقیقا مشخص نیست، اما شواهد تاریخی سابقه آن را به دوره سلجوقیان منتسب مینماید. [آریان پور، 1365: 308] باغ ارم به لحاظ گونهشناسی، تا اواخر دوران زندیه یک باغ «حکومتی» بوده، و از اواخر دوران زندیه و سلطنت فتحعلی شاه قاجار با واگذاری آن به سران ایل قشقایی به یک باغ سکونتی - حکومتی تبدیل میشود. حافظ شیرازی در اشاره به باغ ارم میسراید:
«در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا
زلف سنبل ز نسیم سحری میآشفت
گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو
گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت»
شکل 3 منظرهوایی باغ اندرونی در باغ ارم، منبع [صداقت کیش، 1386]
باغ ارم محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی که شاهد مهماننوازی بیدریغ ایل قشقایی بودهاست.
شکل 4 نارنجستان باغ ارم و ضلع شرقی کوشک در عهد قاجاریه منبع: آرشیو عکس ارگ کریمخان شیراز
3-2- فرآیند ساخت باغ
3-2-1- عناصر مصنوع
دیوار و حصار: محصوریت از اصلیترین خصوصیت باغ ایرانی است و کلمه فارسی پردیس[i] نیز به معنای باغ محصور و احاطه شده توسط دیوار است. این کلمه از Pairi [حدود] و deaza [دیوار] مشتق شده است. محصوریت در باغهای ایران علاوه بر کارکرد اقلیمی، کارکردی فرهنگی نیز داشته است. [,Khansari,1998] مفاهیمیچون محرمیت و درونگرایی از مصادیق آن است.
پوشیده و محصور بودن در رویکرد رمزاندیش معمار ایرانی، نشانهای از باغ بهشت، و مفهوم آرامش و جاودانگی را به همراه دارد. باغ ارم نیز همواره به عنوان باغی محصور مطرح بوده است. چنان که از بیان مؤلف فارسنامه ناصری[ii] برمیآید در دوره قاجاریه این باغ حصار و دیواری از «چینه گل» داشته است. [حسینیفسائی، ۱۳۸۲] از این نظر محصوریت و ایجاد حریم یکی از ویژگیهای اساسی این باغ بوده است.[iii]
سردر: تضاد و توالی جهان درون و برون از مفاهیم رمزی در طراحی باغ ایرانی است. مفهوم ورود یادآور تضاد بین زمان متغیر در جهان مادی و جاودانگی جهان معناست که به شکل آرامش، سکون و ثبات درون باغ جلوهگر میشود. ریشههای این رمز در ادبیات عرفانی به مفهوم دروازه آسمان [کامیار،1382، 85] و در علم مقدس تداعیکننده نظام زندگی و تکامل انسان با مرگ جسمانی [René, 2004] است. سردر نقطه شروع در طی طریق و سلوک عرفانی در باغ ایرانی است.
باغ ارم هرچند دارای المانهای معمول ورودی مانند هشتی و دالان نیست، اما تزیینات سردر جنوبی باغ ارم با ترکیب آجر و کاشی که با ظرافت و زیبایی بسیار انجام شده است، ناشی از اهمیت سردر نزد طراح آن است.
شکل 5 تراس بندی و سلسله مراتب دسترسی در باغ ارم؛ منبع: نگارندگان
مسیرهای حرکتی: مسیرهای حرکتی استخوانبندی باغ ایرانی را تشکیل داده، اغلب بر مبنای یک مسیر اصلی و مسیرهای فرعی طرحریزی شدهاند. استفاده از محورهای عمود بر هم همانند آنچه در فرشهای ایرانی مشاهده میشود، از یک ایده کیهانی نشات گرفته است. [Ardalan,2000] بر اساس این ایده عالم وجود به چهار بخش، همراه با چهار رود مجزا تقسیم میشود. عدد چهار در زمینه جهتهای چهارگانه، یا مراتب چهارگانه شامل شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت [غیاث اللغات] و یا در موارد دیگر به عنوان عددی مقدس آمده است.
در باغ ارم در وسط محوطه خیابانی با سمت شرقی ـ غربی از جلوی عمارت اندرونی تا عمارت اصلی باغ امتداد یافته است. این مسیر در میان راه یک حوض آب نما میرسد. علاوه بر این دو خیابان عریض، مسیر دیگری هم به موازات این دو در تمام قسمتهای باغ وجود دارد. ساختار فضایی مجموعه به صورتی است که تداعیکننده ایده «چهارباغ» و مفهوم جاودانگی در طراحی باغ ایرانی است.
سلسله مراتب و سکوها: تختها و سکوها در باغ ایرانی مفاهیم والایی را به ذهن متبادر میسازند. سیدحسین نصر [1386] در بیان مفهوم سلسله مراتب با استناد به اندیشههای هانری کربن آنها را نمودی از ایده سیر و سلوک در اندیشههای عرفانی معرفی مینماید.[iv] مفهوم سکوها در باغ ایرانی، اشاره به گذر از مرحلهای به مرحله دیگر دارد. هر اندازه شخص در سلسله مراتب وجودی از سطح عالم تجربه بالاتر میرود، به منتهای مطلوب که همان ملکوت الهی است نزدیکتر میشود. مراتب هفتگانه کمال انسان یا منازل هفتگانه سیر و سلوک آدمی از منظر عرفان اسلامی شامل عوالم جمادی، نباتی، حیوانی، انسانی، روحانی، نورانی و رحمانی است. مراتب سته صوفیان[v] و یا مراتب هفتگانه قرآنی به عنوان راهی برای شناخت حقیقت آفرینش در نگاه اندیشمندان معاصر مورد تاکید قرار گرفته است. [مؤدت: 1389]
تراسبندی شیب طبیعی زمین در امتداد مسیرها، نوعی سلسله مراتب حرکتی ایجاد میکنند. در باغ ارم نیز این مفهوم به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی است. شیب زمین از غرب به سوی شرق است. طراح از این فرصت برای تراسبندی در مسیر حرکت در حدفاصل سردر تا کوشک ، بهخصوص در محور اصلی باغ سود جسته است.
شکل 6 سنتوری نصب شده در کوشک باغ ارم؛ منبع: نگارندگان
عناصر تزیینی:نقوش تزیینی در اندیشه ایرانی تاکیدی دوباره بر مفاهیمی است که ایده شکلدهنده طرح را هدایت کردهاند. از این رو نقوش به کار رفته در باغ ایرانی، تمثیلی از بهشت و زندگی جاودانه در آن است. نقشهایی که بیش از هرچیز مخاطب را به یاد باغ ایرانی میاندازد، و به تبع آن بهشت را یادآور میشوند. [,Khansari,1998 ]
حرکت مارپیچ گیاه هئوما که در اندیشههای ایرانی آن را درخت زندگی دانستهاند، در جای جای باغ دیده میشود. درختی زندگیبخش که میوه آن غذای بهشتیان است. [آلبرماله:1332] نقوش اسلیمیدر نمای ساختمانها، در نقاشیهای سقف کوشک و حجاری ستونهای ایوان، گل و بوتههای تزیینی، بهشت را در ذهن مخاطب ترسیم میکنند.
شکل 7 سرستون ایوان شرقی کوشک [نقش درخت هیوم] منبع: نگارندگان
کوشک:کوشک به لحاظ لغوی معادل قصر در عربی یا هر بنای بلند و رفیع است. [فرهنگ فارسی معین] کوشک در باغ ایرانی نمادی از هدف نهایی و غایت امور است. هنگامیکه پس از گذر از تمامی مراتب به پایان راه میرسیم، کوشک به عنوان پاداشی برای سالک تلقی میشود. کوشک باغ ارم شیراز در حقیقت عمارتی سه طبقه، در بلندترین مکان باغ و در انتهای مسیر قرار گرفته است. بنایی با تزیینات فراوان که از فاصله دور خودنمایی میکند. از ابتدای حرکت کوشک در انتها به چشم میآید و در تمام طول مسیر قابل مشاهده است.
ایوان:ایوان در فرهنگ فارسی کنایه از آسمان است و به همین سبب واژه «هفت ایوان» را به «هفت آسمان» ترجمه میکنیم. [فرهنگ برهان قاطع] از تعریف دهخدا چنین برمیآید که ایوان طاق یا صفهای است که افراد بالادست در آن مینشینند و نگاه به ایوان، به معنای امید به رحمت الهی است. به عبارت دیگر ایوان نقطهای است که علاوه بر معنای واژگانی خود، به لحاظ شکلی نیز توجه مخاطب را به سمت آسمان جلب مینماید. ایوان شاهدی است از آرامش درون عمارت و از دیدگاه مابعدالطبیعی، ایوان خود مقام نفس میتواند به شمار آید که میان باغ یا حیاط در حد روح و اتاق در حد جسم سیر میکند. [اردلان ،1382: 23] ایوان از مهمترین عناصر منظری در باغ ایرانی و بیانگر مفهوم تعالی است. این مفهوم در ایوان باغ ارم به خوبی ترسیم شده است. ایوانی رو به شرق، که در طبقه دوم و سوم قرار دارد. ایوان با کاشیکاریهای دوره زندیه و قاجاریه، و نقش و نگاری که در آن مشاهده میشود، آسمان و مفاهیم مربوط به آن را به خوبی به نمایش میگذارد.
شکل 8 نگارههای اسلیمیایوان شرقی کوشک [نقش هیوم] منبع: نگارندگان
شکل 9 نگارههای اسلیمیدر کاشیهای نمای شرقی کوشک منبع: نگارندگان
3-2-2- عناصر طبیعی
آب: آب مهمترین عنصر در پیدایی و پایایی باغ ایرانی است؛ عنصری پاک که پاکی او مایه پاکیزگی اهل زمین است. چنانچه سوره فرقان آیه 48 آمده است: «وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَىْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً طَهُوراً» [قرآن مجید 25:48].
متوسط بارش سالیانه در ایران کمتر از متوسط جهانی است، موضوعی که موجب میشود آب ارزش قابلتوجهی پیدا کند و ایرانیان بیش از هر گروه دیگر درک نمایند که «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ» [قرآن مجید21:30]. قرار گرفتن باغ قصرهایی مانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد بیستون در کنار دریاچهها، چشمهها و دیگر منابع طبیعی آب آشامیدنی نشان از آشنایی مردم این مرز و بوم با اهمیت آب دارد.
در فرهنگ ایرانی ـ اسلامیآب روان، نماد پاکی و صداقت است.[vi] «به آب روان نزدیک میشوم؛ ناپیدایی دوکرانه را زمزمه میکند.» [سپهری، 1375:170]
در باغ ارم نیز آب در جویها و حوضها و حوضچهها به صورتی حرکت میکند که بتواند تمام باغ را آبیاری نماید. آب روان در بین درختان نارنجستان و آب ساکن در استخرها و حوضچهها، یادآور مفاهیم دوگانه زندگی و جاودانگی، حرکت و پویایی است. آب در باغ ارم در طی مسیر خود مدام از آبشارهای کوچک فرو میریزد و صدای دلنشین آن یادآور زندگی و نشاط است.
شکل 10 حرکت آب و صدای جریان زندگی در باغ، منبع: نگارندگان
شکل 11 حوض آب در مقابل کوشک باغ ارم، منبع: نگارندگان
استخر بزرگی که در مقابل کوشک باغ ارم قرار گرفته، و تصویر عمارت در آن دیده میشود. بیکرانگی آسمان را در خود انعکاس میدهد. استخری با مساحت سیصد و سی و پنج مترمربع که آب ساکن را به معنای جاودانگی به نمایش میگذارد.
فواره تجلی جوشش آب از دورن نهر و نمادی از جوشش اندیشه و ایمان الهی است. سیدحسین نصر تجربه زمان را موضوعی ذهنی میداند و تجلی مفهوم جاودانگی را حاصل اندیشیدن و تعمق در آن معرفی میکند [1386]. بر اساس چنین رویکردی، مفهومی که از تحول رویدادها در ذهن یک انسان شرقی نقش میبندد، دوام و پایداری ذات باریتعالی و ناپایداری سایر موجودات است.[vii]
گیاهان:درخت برای بسیاری از جوامع کهن نماد خدا یا جایگاه ذاتی متافیزیکی بوده و آن را سرچشمه حکمت و دانش، و نامیرایی دانستهاند [هال،1380: 124]. «یوکانو» نام درخت زندگی در بابل است که شاخههایی از جواهر داشت و هرکس از میوه آن میخورد، عمری جاودانه مییافت [هال، 1380: 124].
درختان همیشه سبز نماد رشد مداوم، نشانه تجدید حیات و یادآور اسطوره بازگشت جاودانه به اصلی واحد است [دوبوکور،1373: 21]. مهمترین آنها سرو است که درختی با سابقه طولانی در فرهنگ و هنر ایران زمین بهشمار میرود.
شکل 12 سروناز شیراز در باغ ارم به عنوان رمز جاودانگی منبع: نگارندگان
ردیف سروها مشوق حرکت مخاطب در مسیری است که در رسیدن به بینهایت وجود آغاز کرده است. علاوه بر آن، فرم کشیده و هرمی آن در طول مسیر با تاکید برخطوط عمودی پرسپکتیوی بینهایت را ایجاد مینماید.
شکل 13 ردیف درختان سرو و شمشاد در محورهای باغ، منبع: نگارندگان
شکل 14جبهه شرقی یا باغ اندرونی و درختان نارنج باغ ارم. منبع: [صداقت کیش، 1386]
هندسه پنهان:هندسه پنهان در باغ ایرانی در نظام کاشت آن متجلی میشود. لوریه [1986] معتقد است که ترکیب هندسه اقلیدسی و ارگانیک بخشی از زیباییآفرینی در نظام طراحی باغ و منظر به شمار میآید. هندسه راستگوشه باغ ایرانی و نظام هندسی کاشت درختان در تضادی آشکار با رشد ارگانیک درختان و گیاهان قرار دارد. تضادی که در نوع خود علاوه بر زیبایی بصری، رمزوارههای فراوانی را به همراه دارد.
استفاده از اعداد مقدس بر رویکرد معناگرایانه به طراحی باغ تاکید میورزد. دونالد ویلبر [۱۳۴۸] کاشت ردیفی 72 درخت سرو را در محور باغ ارم گزارش میدهد.
هندسه پنهان در نظام «کاشت زوجی» درختان نیز خودنمایی میکند. استوارت [1913] این نوع کاشت درختان را ملهم از داستانهایی چون لیلی و مجنون و دیگر داستانهای عرفانی ادبیات مشرق زمین میداند که اغلب آنها تداعیکننده فردوس برین هستند. در برخی مواقع هنر باغسازی جلوههای کاملتری از این مفهوم را در باغ ارم شیراز رقم زده است. در این باغ تاکی تنومند و کهن در پایه یکی از سرونازها قرار گرفته، شاخههایش را همچون ساقه پیچک، بر گِرد سرو تابیده و از پای تا سر آن را در آغوش گرفته است.
نتیجهگیری
مروری بر دستاوردهای پژوهش نشاندهنده آن است که در یک رویکرد کلنگر میتوان رمزاندیشی را به عنوان مبنای طراحی باغ ایرانی معرفی نمود. نتایج حاصل حاکی از آن است که طراح باغ ایرانی از عناصر منظری به عنوان رمزگان رمزپردازی خویش بهرهگرفته، مفهومیکه باغ ارم شیراز مثالی ارزشمند از تجلی آن است. مهمترین دستاوردهای مربوط به اختصار عبارتاند از:
1- رویکرد طراح ایرانی به باغ، به مثابه فرصت برای بیان رمزی حقایق معنوی و زیباییهای عالم ملکوت است.
2- استعارات و تمثیلهای یادشده در باغ ایرانی بیش از هرچیز بر شبیهتر ساختن آن به بهشت الهی تاکید دارد.
3- میل به جاودانگی و تحسین ازلی و ابدی بودن پروردگار سبحان بخشی از رمزوارههای باغ ایرانی است.
4- رمزها برخلاف ظاهر مادی خود، آغازی برای رسیدن به مفاهیم و معانی والایی هستند که در جهان مادی قابل لمس نیستند.
5- زمان عینی و زمان ذهنی، در کنار تغییر فصول و سایر بدایهپردازیها، همه تاکیدی بر ناپایداری زندگی انسانی و پایداری خداوند متعال است.
6- رمزاندیشی را میتوان به عنوان مبنا و مرجعی برای تحلیل باغ ایرانی در نظر گرفت.
7- رمزاندیشی بخشی از مبانی طراحی باغ ایرانی است که به خوبی با تمامیت اثر ممزوج شده است. به گونهای که نمیتوان کالبد را از محتوا، و استعاره را از مُشَبَّه تفکیک نمود.
پینوشتها
[i] Paradeisoi
[ii] کتاب در دو جلد ارایه شده است. گفتار اول فارسنامه ناصری در مورد تاریخ فارس، پادشاهان و بزرگان آن از صدر اسلام تا سال ۱۳۱۱ و گفتار دوم درباره جغرافیا، آبادیها، مساجد و بهخصوص باغهای منطقه فارس است.
[iii] البته در سالهای بعد دو ضلع این دیوار که مجاور بلوارهای «ارم» و «آسیاب سهتایی» است خراب شده و با نردههای آهنی جایگزین شدهاند.
[iv] مراحل بسیاری هست که خود و نفس مطلق را از هم جدا میسازد، نفس مطلق در مرحله نزولش به سوی تجلی، به وسیله اعیان یعنی پوستهای بسیاری مخفی میشود، که در مقام رجوع به ذات واحد باید انداخته شوند ]نصر، 1386 و 1388[.
[v] مراتب سته؛ به اصطلاح صوفیان: اول احدیت است و ثانی واحدیت که اعتبار ذات به اسماء و صفات، ثالث ارواح مجرده، رابع ملکوت که حاوی نفوس سماوی و بشریه است و آن را عالم مثال هم گویند، خامس عالم ملک که کنایه از اجسام و اعراض باشد و به عالم شهادت نیز مسمی میگردد، و سادس عالم انسان کامل که محل جمیع مراتب است ]منبع: دهخدا، ماخذ: غیاث اللغات[.
[vi] چنانکه امام صادق علیهالسلام اطاعت و عبادت خالص را به صفای آب تشبیه کردهاند.
[vii] اشاره به آیه شریفه سوره رحمن: کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ ]26[ وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ]27[
فهرست منابع
[1] آریانپور، علیرضا (1365)، پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز، تهران: فرهنگسرا
[2] اردلان، نادر و بختیار ، لاله (1382)، حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، تهران: نشرخاک
[3] استیرلن، هانری (1377)، اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، چاپ اول، تهران: نشر فرزان روز
[4] الیاده، میرچا (1372)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش
[5] باستید، روژه (1375)، دانش اساطیر، ترجمهی جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس
[6] بورکهارت، تیتوس (1381)، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سال نشر
[7] بورکهارت، تیتوس (1387)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه امیر نصری، نشر حقیقت
[8] پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستانهای رمزی، چاپ سوم، تهران: نشر علمی فرهنگی
[9] پیرنیا، محمدکریم (1369)، شیوههای معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: موسسه نشر هنر اسلامی
[10] پیرنیا، محمدکریم (1372)، آشنایی با معماری اسلامی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران
[11] تفسیر الصافی (الصافى فی تفسیر کلام الله)، تالیف محمد بن مرتضى مشهور به ملا محسن فیض کاشانى (م 1091 ق). {این کتاب، با مقدمه و تصحیح شیخ حسین اعلمى، در 5 جلد به زبان عربی به همت مؤسسه اعلمى للمطبوعات چاپ و منتشر شده است.}
[12] ستاری، جلال (1384)، مدخلی بر رمزشناسی، چاپ دوم، نشر مرکز
[13] صداقت کیش، جمشید (1386)، شیراز: رویای رنگین سرزمین پارس، آنه ماریکه لانگه، و علی شعرباف شعار (مترجم)، پژمان ضیاییان (عکاس)، ناشر: خانه فرهنگ و هنر گویا
[14] گنون، رنه (1374)، معانی رمز صلیب؛ تحقیقی در فن معارف تطبیقی، ترجمة بابک عالیخانی، تهران: انتشارات سروش
[15] نصر، سیدحسین (1386)، دین و نظام طبیعت، ترجمه محمدحسن فغفوری، تهران: نشر حکمت
[16] نصر، سیدحسین (1388)، معرفت و امر قدسی، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، تهران: فرزان روز
[17] نقیزاده، محمد (1384)، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی
[18] وثیق، بهزاد، و پورجعفر، محمدرضا (1387)، بررسی حکمت عناصر منظر در بهشت قرآنی با تاکید بر سوره مبارکه الرحمن، باغ نظر، بهار و تابستان 1387; 5(9):23-34.
[19] ویلبر، دونالد (۱۳۴۸)، باغهای ایرانی و کوشکهای آن، ترجمهی مهیندخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
[20] وانگ، دیوید و گروت، لیندا (1386)، روشهای تحقیق در معماری، ترجمه علیرضا عینی فر، انتشارات دانشگاه تهران
[21] هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر