بررسی نقش معماری در کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام با رویکرد معماری پایدار

 بررسی نقش معماری در کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام با رویکرد معماری پایدار

پاکزاد آزادخانی1^*، کارن فتاحی2، احمد عباس­پور3

1. استادیار گروه معماری و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه باختر ایلام، ایلام

2. مربی گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ایوان غرب، ایوان

3. کارشناسی ارشد گروه معماری، دانشگاه باختر ایلام، ایلام

* ایلام، شهرستان چرداول، شهر آسمان‌آباد، محله طهماسب سفلی، کدپستی 6956184675، پست الکترونیکی:  Pakzad540azad@gmail.com

چکیده 

امروزه اهمیت حفظ محیط زیست و حفظ منابع برای نسل‌‌های آینده در همه زمینه‌‌ها مورد توجه است. ساخت‌وساز و مجتمع‌‌سازی یکی از این زمینه‌‌هاست که در احداث آنها بایستی اصول معماری پایدار رعایت شود تا اثرهای مخرب محیط زیستی سازه‌‌ها کاهش یابد. در این راستا، هدف از انجام دادن پژوهش حاضر بررسی نقش معماری در کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام با رویکرد معماری پایدار می‌‌باشد که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. جامعه آماری پژوهش را کارشناسان شهری تشکیل می‌‌دهند که تعداد 261 نفر از آنها به عنوان حجم نمونه به روش تصادفی طبقه‌‌بندی شده انتخاب شدند. ابزار گردآوری پژوهش پرسش‌نامه محقق‌‌ساخته است که روایی آن با استفاده از نظر کارشناسان و متخصصان این حوزه تأیید و پایایی آن به روش آلفای کرونباخ به میزان 891/0 تأیید شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌‌ها در این پژوهش از آمارهای توصیفی و استنباطی (آزمون‌‌های تحلیل عاملی تاییدی و T تک نمونه‌‌ای) در نرم‌‌افزار SPSS استفاده شد. یافته‌‌ها حاکی از آن است که اصول معماری پایدار در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام اجتماعی- فرهنگی، محیط زیستی و اقتصادی هستند که حدود 62 درصد از عوامل را تبیین می­کردند. همچنین، عامل اجتماعی- فرهنگی 66/9 بیشترین سهم و عامل اقتصادی 71/5 کمترین سهم را در تبیین واریانس داشتند. در آخر اینکه وضعیت هر سه اصول در مجتمع‌‌های مسکونی نامناسب و کمتر از حد میانگین است.

کلید‌واژگان

معماری، معماری پایدار، مجتمع مسکونی، اثرهای محیط زیستی، شهر ایلام

The Role of Architecture in Reducing Environmental Impacts in Residential Complexes of Ilam City with Sustainable Architecture Approach

Pakzad Azadkhani^1*, Karen Fattahi², Ahmad Abbaspoor³

1. Assistant Professor, Department of Architecture and Urban Planning, University of Bakhtar, Ilam, Iran

2. Mentor, Department of Architecture, Eyvan-e-Gharb Branch, Islamic Azad University, Eyvan, Iran

3. Master of Architecture, University of Bakhtar, Ilam, Iran

* Zip Code 6956184675, Tahmasb Sofla Neighborhood, Asemanabad City, Chardavol City District, Ilam Province, Iran, Pakzad540azad@gmail.com

Abstract

Today, the importance of preserving the environment and preserving resources for future generations is considered in all areas. Construction and complex building is one of these areas in which the principles of sustainable architecture should be respected in order to reduce the environmental damages of structures. Therefore, the purpose of this study is to investigate the role of architecture in reducing environmental impacts in residential complexes in Ilam city with a sustainable architecture approach, which has been done through descriptive-analytic method. The statistical population of the study is urban experts, out of which 261 are randomly selected as a sample. The research tool is a researcher-made questionnaire whose validity is confirmed by experts’ opinion in this area and its reliability is confirmed by Cronbach's alpha (0.891). To analyze the data, descriptive and inferential statistics (confirmatory factor analysis and single sample T-test) are used in SPSS software. The findings indicate that the principles of sustainable architecture in the residential complexes of the city of Ilam are socio-cultural, environmental and economic, which explain about 62% of the factors. The socio-cultural factor also has the greatest contribution (9.66) and the economic factor has the least contribution (5.71) to the explanation of variance. Finally, the situation of all three principles in residential complexes is inappropriate and less than average.

Keywords

Architecture, Sustainable Architecture, Residential Complex, Environmental Impact, Ilam City

1-   مقدمه

ایران کشوری با انواع پهنه­های اقلیمی و منابع طبیعی متفاوت است. شرایط طبیعی و اقلیمی کشور به نحوی است که مردم نیز بر حسب شرایط متنوع محیط، نوع معیشت و اقتصاد خود را براساس آن قرار داده‌‌اند. بنابراین، برنامه‌‌ریزی‌‌ها در سطوح بخشی و مکانی باید بر اساس ساختار اقتصادی و اجتماعی و توان‌‌های محیطی شکل گیرد. هر نوع برنامة عمرانی باید اساس خود را بر مبنای چنین ساختارهایی قرار دهد. در غیر اینصورت ضمن کاهش درجة موفقیت خود، ساختارهای اصلی و اساسی محیط را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد و فضای مورد برنامه‌‌ریزی را با اختلال و ناهماهنگی در عرصة جمعیتی و اقتصادی و طبیعی مواجه خواهد ساخت [1].

در طول دوران مختلف، تلاش انسان­ها برای همسان‌‌کردن و ایجاد توازن بین نیازها و شرایط محیطی و زندگی، مداوم بوده است، که بلندمرتبه­سازی و آپارتمان­نشینی از جمله این تلاش­ها محسوب می­شود. با توجه به افزایش روزافزون جمعیت این نوع اسکان به فرم غالب مسکن شهری، در عصر معاصر تبدیل شده است [2]. رشد شهرنشینی و توسعه ساختمان‌‌های بلند (مجتمع‌‌های مسکونی) به نوبه‌‌ی خود منجر به تولید حجم انبوهی از آلودگی و مصرف منابع شده و افزایش سریع فقر را در شهرها به دنبال داشته است. در کشورهای در حال توسعه، علی‌‌رغم تولید کالاهای مصرفی ارزان‌‌قیمت، بسیاری از انسان‌‌های فقیر از آسایش حاصل از دستگاه‌‌های تهویه‌‌ی مطبوع بی‌‌بهره بوده و حتی امکان بستن پنجره به روی گازهای حاصل از سوخت‌‌های سرب‌‌دار را نیز ندارند. همگی این افراد در معرض تمامی بلایای طبیعی، از سیل‌‌های ویران‌‌گر و زلزله گرفته تا هوا و آب آلوده در محیط‌‌های مصنوع، هستند [3]. از این­رو راهکارهایی برای حل این مسأله اندیشیده شد که مفهوم پایداری راه‌‌حلی برای مواجهه با بسیاری از این معضلات تعریف شده است.

در بحث توسعه پایدار و به طبع آن، معماری پایدار اینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط طبیعی پیرامون خود تعامل داشته باشد به امری بدیهی تبدیل شده است [4]. معماران، مالکان و کاربران ساختمان‌‌ها می‌‌توانند با انتخاب صحیح مصالح مناسب از نظر محیط زیستی، استفاده از یک فرآیند طراحی اکولوژیکی و توجه مسؤولانه به استفاده از ساختمان‌‌ها، مقدار تبعات محیط زیستی حاصل از رشد شهرها را به حداقل برسانند [5]. برای مثال، این افراد می‌‌توانند با تحت تأثیر قرار دادن عواملی نظیر اجرای ساختمان، شکل و جهت‌‌گیری ساختمان، ویژگی‌‌های اقلیم داخلی و فعالیت‌‌های داخلی در ساختمان، مصرف انرژی را کنترل نمایند. بنابراین، طبق آنچه که بیان شد توجه به پایداری و بعد محیط زیستی در طراحی مسکن و به ویژه مجتمع‌‌های تجاری برای حفظ منابع برای آیندگان و کاهش مسایل محیط زیستی لازم است. همچنین، با بررسی مسایل محیط زیستی احداث ساختمان‌‌های بلندمرتبه می‌‌توان تا حدودی از اثرهای مخرب چنین سازه‌‌هایی کاست. از این رو پرداختن به موضوعات محیط زیستی از این حیث به علت کمبود مطالعات مرتبط ضرورت دارد.

شهر ایلام در سال‌‌های اخیر با افزایش رشد جمعیت، مهاجرت روستاییان به آن و استقرار در حاشیه‌‌های شهر به علت فقر و درآمد کم، با مشکلات محیط زیستی مواجه شده است. مسکن‌‌مهر به عنوان مهمترین اقدام دولت نهم در بخش مسکن در راستای تأمین مسکن متناسب با نیاز دهک‌های پایین درآمدی جامعه [6]، مجتمع‌‌های مسکونی شرکت‌‌های گاز، پتروشیمی، تعاونی‌‌های فرهنگیان و ... از جمله مجتمع‌‌هایی بودند که در طی سال‌‌های اخیر برای اقشار مختلف جامعه در نظر گرفته شد که در بیشتر موارد با مشکلاتی از قبیل عدم مکانیابی صحیح، به لحاظ موقعیت طبیعی و عوارض طبیعی منطقه که می‌‌توانست باعث ایجاد بحران و بلایای طبیعی شود برای این طرح‌‌ها صوت نگرفته است. همچنین در ساخت این مجتمع‌‌ها به لحاظ تطابق با معماری بومی، آسایش و رفاه ساکنان، مسایل محیط زیستی و پایداری توجه کافی نشده است و ساکنان این مساکن را با مشکلات زیادی از جمله استفاده از مصالح غیراستاندارد، نبود دسترسی به فاضلاب‌‌ها، عدم توجه به عناصر معماری و غیره مواجه ساخته است. بنابراین برای روشن‌تر شدن این موضوع قصد داریم تا به بررسی وضعیت مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام به لحاظ معماری پایدار بپردازیم و نقش معماری پایدار را در کاهش اثرهای محیط زیستی این مجتمع‌‌ها بیان نماییم. سؤال‌‌هایی که در اینجا مطرح می‌‌شود این است که اصول و معیارهای طراحی مجتمع‌‌های مسکونی پایدار کدام‌اند؟ آیا اصول معماری پایدار در کاهش اثرهای محیط زیستی مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام نقش دارد؟ و چه راهکارهایی به منظور ساخت مجتمع‌‌های مسکونی پایدار با رعایت اصول محیط زیستی می‌‌توان ارایه داد؟

1-1- تعاریف و مفاهیم

مجتمع مسکونی

شناخت تعاریف مربوط به مجتمع‌‌های مسکونی و بررسی سیر تحول تاریخی آنها در تجزیه و تحلیل مسایل مربوط اهمیت بسزایی دارد. مسکن در لغت فارسی به معنی محل سکون و آرامش است. مقوله مسکن گسترده و پیچیده است، ابعاد متنوعی دارد، و نمی‌‌توان تعریف واحدی از آن ارایه کرد. مسکن یک مکان فیزیکی است و به‌‌عنوان سرپناه نیاز اولیه و اساسی خانوار به‌‌حساب می‌‌آید. در این سرپناه برخی از نیازهای اولیه خانوار یا فرد مانند خوراک، استراحت، و محافظت در برابر شرایط جوی تأمین می‌‌شود [7]. مسکن شهری را می‌‌توان به طور کلی به دو الگوی تک خانواری و آپارتمانی تقسیم کرد. آپارتمان‌‌ها را می‌‌توان به دو گروه اصلی تقسیم نمود که در آن، ساختمان‌‌های متعارف یا کوتاه‌ مرتبه تا 8 طبقه، و بیش از آن بلندمرتبه یا برج نامیده می‌‌شوند [8]. مجتمع‌‌های مسکونی را نیز می‌‌توان شامل تعدادی بلوک ساختمانی درنظر گرفت که می‌‌تواند شامل گونه‌‌های مختلف مسکن (تک خانواری، آپارتمان‌‌های کوتاه و بلندمرتبه) باشد. در این مجتمع‌‌ها، بلوک‌‌های آپارتمانی در یک قطعه زمین و براساس طرحی از پیش اندیشیده شده قرار می‌‌گیرند. بلوک‌‌ها می‌‌توانند در اشکال مختلفی با یکدیگر ترکیب شوند و فضای باز در ارتباطی معنی‌‌دار با ساختمان‌‌ها قرار گیرد. از خصوصیات دیگر مجتمع‌‌های مسکونی می‌‌توان به حریم و محدوده مشخص و تفکیک شده آنها از بافت پیرامون شهری اشاره کرد که در برخی موارد می‌‌تواند آنها را به صورت جزیره‌‌ای کالبدی- اجتماعی در شهر مشخص گرداند [9].

طراحی و معماری پایدار

از پیامدهای رشد سریع و بی‌‌سابقه جمعیت و در نتیجه گسترش و توسعه بی‌‌رویه شهرها، بروز انواع آلودگی‌‌های محیطی، تخریب چرخه‌‌های زیستی، استفاده نادرست از زمین و انرژی و ایجاد ساختارهای نامناسب شهری است که سبب شده است اصلی به نام پایداری در کلیه زمینه‌‌های زیستی مطرح شود [10]. به­گونه­ای که در تعریف طراحی پایدار با تأکید بر معماری چنین آمده است: «ساختمان پایدار ساختمانی است که کمترین تأثیرات ناسازگار بر محیط طبیعی را در طول عمر ساختمان و استقرار منطقه‌‌ای و جهانی دارد» [11].

معماری پایدار یا معماری محیطی، طراحی و ساخت براساس ملاحظات محیطی، و با استفاده از مصالح بومی و محلی است و بر خلق یک محیط سالم بر پایه‌‌های بهره‌‌وری از منابع و اصول اکولوژیکی اهتمام می‌‌ورزد و با استفاده معقول و منطقی از منابع طبیعی و مدیریت مناسب بر ساخت‌وساز، به محافظت از منابع تجدیدناپذیر، کاهش مصرف انرژی‌‌های تجدیدپذیر و ارتقای کیفی محیط زیستی کمک خواهد کرد [12].

اصول معماری پایدار از نظر اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی بیشتر مورد توجه قرار دارد. شاخص‌‌های اقتصادی سه دامنه را شامل می‌‌گردند: یک، شاخص‌‌های مالی همچون GNP و موازنه پرداخت‌‌ها. دوم، شاخص‌‌های حیاتی برای زیست و منابع طبیعی و سوم، شاخص‌‌های انسانی و اقتصاد. در واقع هر عنصر اقتصادی کم و بیش شامل سه دامنه فوق است. اما شاخص‌‌های انسانی یا اجتماعی تأکید ویژه‌‌ای بر آموزش و سوادآموزی، کار و عدم اشتغال، مصرف، توزیع درآمد، ثروت و بهداشت دارند [13].

در خصوص شاخص‌‌های توسعه اجتماعی نیز از (سرمایه اجتماعی) به‌عنوان یکی از شاخص‌‌های توسعه پایدار سخن به میان آمده است. البته سرمایه اجتماعی مانند کیفیت زندگی، یک مفهوم غیر قابل اندازه‌‌گیری است [14].

از نظر اقتصادی– محیط زیستی، آشکار است که به­منظور دستیابی به توسعه پایدار، علاوه بر عوامل اقتصادی باید به یکپارچگی جنبه‌‌هایی مانند: عدالت، محیط‌‌زیست انسانی، آینده‌‌نگری و عاقبت‌‌اندیشی نیز تأکید اصلی اعمال شود. از جمله شاخص‌‌های مهم محیط زیستی عبارت‌اند از:

- انتشار گازهای گلخانه‌‌ای ناشی از سوخت‌‌های فسیلی بر حسب میلیون تن در یک سال؛

- میانگین درصد نرخ افزایش سالانه جمعیت؛

- تعداد راکتورهای هسته ای فعال؛

- مصرف انرژی به ازای یک میلیون دلار GDP  [13].

در این‌‌جا می‌‌توان نتیجه گرفت معماری پایدار بیشتر به تأمین آینده‌‌ای امن برای نسل‌‌های بعدی و همچنین استفاده از انرژی‌‌های تجدیدپذیر می‌‌پردازد که علاوه بر داشتن فناوری روز، حداقل دخالت را در چرخه اکوسیستم موجود داشته باشد. بنابراین، به بعد اقتصادی و محیطی بیشتر از بعد اجتماعی توجه مبذول داشته است.

به نظر می‌‌رسد اعتقادات و معنویت مردم یک جامعه در معماری پایدار اهمیت چندانی ندارد. چرا که معماری پایدار متعلق به سبک و دیدگاه خاصی نیست. آنچه که اهمیت دارد حداقل دخالت در طبیعت و منابع طبیعی است تا برای نسل‌‌های آینده باقی بماند. در جدول 1 اصول معماری سنتی ایران و معماری پایدار از دیدگاه صاحبنظران و وجه اشتراک آن‌‌ها بیان شده است.

جدول 1 ویژگی‌‌های معماری سنتی ایران و معماری پایدار

مأخذ: [15].

1-2- پیشینه پژوهش

مطالعات متعدد خارجی و داخلی در زمینه پایداری و معماری پایدار صورت گرفته است از جمله: الشلبی [16] در تحقیقی در قسمت شمالی مرکز یمن برای یافتن مناطق مستعد توسعة شهری از معیارهای شیب، جهت، ارتفاع، شبکة ارتباطی و کاربری زمین استفاده نموده است. هنریکسون [17] در پایان‌‌نامة خود با همکاری بخش انرژی و محیط زیست دانشگاه تکنولوژی چالمرز تحقیقاتی دربارة ارزیابی محیط زیست ساختمان‌‌های مسکونی در شهر گوتنبرگ به نام ساخت سبز انجام داده است. هدف این تحقیق افزایش عملکرد محیط زیست ساختمان‌‌های مسکونی و ارایة مبنایی برای ارزیابی برنامه‌‌های توسعه با معیارهای قابل اندازه‌‌گیری است. رشیدزاده و شقاقی [18] در مطالعه‌‌ای با عنوان «بررسی نقش معماری و اهمیت توجه به طراحی مجموعه‌‌های تفریحی توریستی در پیشرفت و توسعه‌ی توریسم (اکوتوریسم) پایدار و کاهش اثرهای محیط زیستی» به این نتیجه دست یافتند که به‌کارگیری شیوه‌‌های مختلف معماری، به‌خصوص بهره‌‌گیری از اصول جدید معماری پایدار چگونگی طراحی چنین مجموعه‌‌هایی به‌طور مستقیم در کاهش میان تعرضات در محیط‌‌های طبیعی بکر و مناطق اکوتوریستی مؤثر است. کامل‌‌نیا و همکاران [19] پژوهشی تحت عنوان «تحلیل و بررسی شاخص‌‌های طراحی معماری و شهرسازی پایدار (نمونه موردی: انستیتو تکنولوژی شهر مصدر)» به انجام رساندند. بررسی‌‌های صورت گرفته در حوزه پایداری در این شهر، بر مبنای مطالعات نظری مربوط، به موضوعاتی از جمله: توجه به محیط زیست، تحرک اجتماعی و رشد اقتصادی اشاره دارد. جوزی و جعفری‌‌نسب [1] در پژوهشی با عنوان «بررسی آثار محیط زیستی ساخت‌وساز پروژة مسکن مهر شهرستان محمودآباد مازندران» به این نتیجه دست یافتند که اجرای پروژه همراه با اعمال دستورهای مدیریتی محیط زیست موجب رشد منطقه به لحاظ اقتصادی خواهد شد. اما از نظر جنبه‌‌های محیط زیستی همراه با مخاطراتی است که براساس دستورالعمل‌‌های
ارایه شده به سهولت قابل پیشگیری است. مقصودی و کردجمشیدی [20] مقاله‌‌ای با عنوان «بهبود آسایش حرارتی در فضاهای باز مجتمع‌‌های مسکونی» انجام داده‌‌اند. در این پژوهش به بررسی شرایط آسایش حرارتی، با توجه به فرم‌‌های ساخته‌‌شده، جانمایی بلوک‌‌ها از نظر عبور جریان هوا و مقایسه عناصر طراحی انرژی پرداخته شده است. یافته‌‌ها حاکی از وجود یک رابطه قوی بین دو عامل خرده اقلیم و ویژگی‌‌های ساختمان (فرم، ارتفاع، جانمایی و ... ) با شرایط آسایش حرارتی بود. بهرام‌‌پور و مدیری [21]  در پژوهشی با عنوان «مطالعه رابطه میان رضایتمندی ساکنان از محیط زندگی و میزان حس تعلق آنها در مجتمع مسکونی بلندمرتبه شهرک کوثر تهران» به این نتایج دست یافتند که این شهرک به لحاظ کیفیت محیط و میزان حس تعلق در وضعیت خوب قرار دارد. همچنین، تبیین ارتباط بین معیارهای کیفیت محیط و حس تعلق مشخص کرد که میزان رضایت از معیار مدیریت شهرک بیشترین تأثیر را در افزایش رضایتمندی و به دنبال آن حس تعلق دارد. یاران و بهرو [2]، در پژوهشی با عنوان «بررسی تأثیر فضای سبز در میزان رضایتمندی ساکنان مجتمع‌‌های بلند مرتبه مسکونی، نمونه موردی: چند مجتمع مسکونی در شهر تهران» به این نتایج دست یافتند که:
1-افزایش مساحت فضای سبز با میزان رضایتمندی ساکنان مجتمع‌‌های مسکونی، رابطه مستقیم دارد. 2-با توجه به شکل زندگی گروهی و جمعی در مجتمع‌های مسکونی، عامل فضای سبز، به عنوان یک عنصر کلیدی در افزایش تعاملات و ارتباطات اجتماعی بین افراد ساکن در این نوع ساختمان‌‌ها به‌شمار می‌‌رود. 3-فضای سبز نه تنها در روان انسان تأثیرات مثبت دارد، بلکه در شیوه زندگی و نوع برخورد افراد نیز، تأثیرات مثبت قابل‌‌توجهی دارد. این تأثیرات، افزایش کیفیت زندگی ساکنان و رضایت آنها را در پی دارد.
4-شاخص تأثیرات حاصل از فضای سبز، در رضایتمندی ساکنان در مجتمع مسکونی اکباتان بیشتر از مجتمع مسکونی نواب است. این مطلب حاکی از این نکته است که در ساختمان‌‌سازی سال‌‌های اخیر، به بحث فضای سبز، که جزء جدایی ناپذیر فضای زندگی آدمی است، حداقل به لحاظ کمی، کمتر بها داده شده است.

   مطالعات پیشین به اهمیت پرداختن به اصول معماری پایدار، تأثیر معماری پایدار در طراحی ساختمان‌‌ها و مسایلی از این قبیل اشاره نموده‌‌اند که در طراحی یک ساختمان ایمن، کاربردی، حافظ سلامت و مایه آرامش کاربران نقش عمده‌‌ای ایفا می‌‌کنند. هر یک از پژوهش‌‌های فوق، از جنبه‌‌های مختلفی یک ساختمان ایمن و پایدار را توصیف و ارزیابی نموده است. اما آنچه که در این پژوهش به بررسی آن پرداخته شده، رابطه و تأثیر اصول معماری پایدار در کاهش اثرهای محیط زیستی مجتمع‌‌های مسکونی است.

2- روش تحقیق

این پژوهش دارای ماهیتی توصیفی- تحلیلی و از نوع کاربردی است وگردآوری اطلاعات آن مبتنی بر روش کتابخانه‌‌ای و اسنادی است. بدین منظور با بهره‌‌گیری از کتب، مقالات و سایر اسناد موجود داخلی و خارجی مرتبط با موضوع و جستجو در اینترنت، اطلاعات مورد نیاز جمع‌‌آوری شده است. جامعه آماری این تحقیق شامل جامعه مهندسان شهر ایلام است که در سازمان‌‌های مسکن و شهرسازی، اداره راه و شهرسازی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و نظام مهندسی ساختمان مشغول به فعالیت بوده‌‌اند که تعداد 261 نفر از آنها که حاضر به همکاری بودند به روش نمونه‌‌گیری تصادفی طبقه‌‌بندی شده و به عنوان حجم نمونه در نظر گرفته شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسش‌نامه است که برای تعیین روایی آن، از روش روایی محتوا استفاده شده است. به منظور تعیین پایایی پرسش‌نامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است که میزان آن 891/0 محاسبه شد که فراتر از 70/0 است. لذا می‌توان گفت که این پرسش‌نامه از قابلیت اعتماد بالایی برخوردار است. تجزیه و تحلیل داده‌‌ها در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی و T تک نمونه‌‌ای در نرم‌‌افزار SPSS انجام شده است.

3- معرفی محدوده مورد مطالعه

ﺷﻬﺮ اﯾﻼم ﻣﺮﮐﺰ و مهم‌ترین ﺷﻬﺮ استان ایلام است که در ﺷﻤﺎل این اﺳﺘﺎن قرار دارد. این شهر در بخش مرکزی شهرستان ایلام براساس طرح جامع شهری در سال 1395 با مساحتی در حدود 3150 هکتار بین طول‌های جغرافیایی "28 '22 °46 تا "01 '27 °46 و عرض‌های جغرافیایی
 "31 '36 °33 تا "34 '39 °33 قرار گرفته است (شکل 1). همچنین ارﺗﻔـﺎع ﻣﺘﻮﺳـﻂ اﯾـﻦ ﺷﻬﺮ از ﺳﻄﺢ درﯾﺎ 1440 ﻣﺘﺮ است. موقعیت جغرافیایی شهر ایلام در تقسیم‌بندی سیاسی کشور به شکل جزء به جزء در شکل 1 نشان داده شده است.

شهر ایلام براساس سرشماری سال 1395 دارای جمعیتی معادل 199861 نفر است که از این تعداد 101187 نفر مرد و تعداد 98674  نفر زن هستند (جدول 2) [22].

جدول 2 میانگین رشد سالانه جمعیت شهر ایلام (1390و 1395)

Table 1 Average Annual Population Growth of Ilam (2011, 2012)

منبع : [22]

در سال 1396، 482 پروانه ساختمانی با 273513 مترمربع مساحت زیربنا توسط شهرداری صادر شده است که نسبت به سال قبل به لحاظ پروانه ساختمانی 3/11 درصد کاهش و از نظر زیربنا 4/2 درصد کاهش داشته است، شایان ذکر است که 5/87 درصد پروانه­های صادر شده مربوط به احداث ساختمان مسکونی است. از این تعداد 112 پروانه مربوط به ساختمان­های پنج طبقه و بیشتر است. 44 پروانه ساختمانی نیز دارای تعداد واحد مسکونی پنج واحد و بیشتر هستند.

در سال 1396، سرمایه­گذاری بخش خصوصی در نقاط شهری برای ساختمان­های شروع شده، نیمه­تمام و تکمیل­شده 5158308 میلیون ریال بوده که نسبت به سال قبل، 5/9 درصد کاهش داشته است [22].

4- تحلیل نتایج

در این پژوهش، به­منظور تعیین عامل‌‌های مؤثر بر معماری پایدار و کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی و یافتن همبستگی بین آنها، سه مرحله تحلیل عاملی صورت گرفت تا بتوان به نتایج قابل اعتماد دست یافت. در پژوهش حاضر، به علت محدودیت در ارایه مطالب تنها نتایج مرحله سوم بیان می‌‌شود. در مرحله سوم برای تعیین مناسب بودن داده‌‌ها برای تحلیل عاملی از ضریب  KMO و آزمون بارتلت استفاده شد. همان‌طور که جدول 3 نشان می‌‌دهد مقدار KMO برابر با 933/0 و همچنین، مقدار آزمون بارتلت برابر با 819/3011 و 000/0=P به دست آمد که نشان­دهنده مناسب بودن داده­ها برای تحلیل عاملی است.

جدول 3 ضریب KMO و آزمون بارتلت در چرخش دوم

در چرخش مرحله سوم، مشخص شد داده‌‌ها برای تحلیل عاملی مناسب هستند. در این مرحله، سه عامل با مقادیر ویژه بالاتر از یک استخراج شد که در مجموع 852/61 درصد از واریانس کل عامل‌‌ها را تبیین می‌‌کردند و 148/38 درصد باقی‌مانده مربوط به عواملی بود که در تحلیل عاملی شناسایی نشده بودند. بنابراین، یک سوم عوامل از طریق تحلیل عاملی شناسایی شدند. مقدار باقی‌مانده به عواملی مربوط می‌‌شود که از کنترل محقق خارج شده بودند. با توجه به مقدار ویژه جدول 4 عامل اول با مقدار ویژه 665/9 بیشترین سهم، یعنی: 324/48 را در تبیین واریانس کل داشت و عامل آخر با مقدار ویژه 144/1 کمترین سهم 719/5 را در تبیین واریانس کل داشت. به منظور جداسازی عامل‌‌ها به صورت روشن‌‌تر از چرخش عامل به وسیله واریماکس استفاده شده‌‌است که بار عاملی هر متغیر پس از چرخش عاملی در جدول 4 آمده است. پس از بررسی گویه‌‌ای و بار عاملی هر عامل، عامل‌‌های مزبور به ترتیب نام‌‌گذاری شدند: عامل اول: اجتماعی– فرهنگی، عامل دوم: محیط زیستی و عامل سوم: اقتصادی.

جدول 4 ماتریس ضرایب مؤلفه‌‌های چرخش سوم مربوط به عوامل مؤثر بر معماری پایدار و کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی

   بنابراین، با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل عاملی می‌‌توان گفت که به ترتیب عامل اجتماعی- فرهنگی، محیط زیستی و اقتصادی به عنوان مهم‌‌‌ترین عوامل تأثیرگذار معماری پایدار در کاهش اثرهای محیط زیستی هستند. به منظور بررسی میزان تأثیر هر یک از عوامل در کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام از آزمون T تک‌‌نمونه‌‌ای استفاده شد.

جدول 5 نتایج بررسی میزان تأثیر هر یک از عوامل در کاهش اثرهای محیط زیستی در مجتمع‌‌های مسکونی شهر ایلام