امکان سنجی کاربرد ساخت آزاد در مسکن انبوه براساس تمایلات ساکنان (مطالعه موردی مسکن مهر تلاشگران گرگان)

Housing and public utilities always obey the economic, social, cultural and climatic conditions of each region. Public housing should be able to easily answer the change of residents’ needs in different periods of life. With the help of open Building, spaces can be adapted to meet the required needs. Open Building makes this possible in designing the same mass residential complexes. Open building will increase the life span of the building in residential complexes and will make it more usable for a longer period of time, as well as creating economical costs, and will not lead to environmental degradation by building waste. The aim of this research is to use the method of open building mass housing in design and to assess the residents' satisfaction, as well as their inclination to change in their units. This research is a descriptive- analytical method in which uses a library method for collecting information and a field method by using a questionnaire tool which was used by a number of residents of Mehr housing complexes in Gorgan. In the questionnaire, the tendency to change dimensions, displacement, integration and separation of spaces was questioned and the results showed that the desire to increase the dimensions of the spaces (kitchen and balcony), the separation and integration of some spaces (living and dining, and toilets) and displacement of some spaces (toilets). By reviewing and analyzing the obtained information, solutions for designers are suggested. These solutions are presented in two dimensions of dimensional change and spatial arrangement. Also, solutions have been proposed for the builders that include the use of flexible interior walls and moving partitions in different parts of the plan. By using them in the design and construction of residential complexes, residents can become more satisfied and their quality of life will be increased.

1-  مقدمه

مردم به عنوان استفاده‌کنندگان از فضا از مهم­ترین عوامل مؤثر بر طراحی و معماری هستند. موفقیت یک اثر معماری به این موضوع وابسته است که تا چه اندازه آسایش و رضایت را فراهم کرده است. همان طور که مردم در ظاهر، نژاد و جنسیت با هم تفاوت دارند، نیازها، خواسته‌ها، عادت‌ها، باورها و شیوه‌های زندگی آنان نیز با یکدیگر متفاوت است.

مسکن همواره از شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی هر منطقه تبعیت می­کند. ماهیت، میزان کمبود و وجوه نیازهای سکونتی
بر حسب گروه‌های درآمدی قشرهای اجتماعی متفاوت است. بدیهی است هریک به تبع ویژگی­های خود راه‌حل‌های متفاوتی را طلب می­کند [1]. با کمک ساخت آزاد می­توان فضای واحد را متناسب با نیازها تغییر داد. در واقع، ساخت آزاد این اجازه را می‌دهد که دیوارهای جداکننده داخلی غیرباربر باشند و قابلیت جابه‌جایی را داشته باشند و بدون تخریب و بنایی بتوان واحدها را متناسب با نیاز خود تغییر داد. در بسیاری از پژوهش­های انجام شده در زمینه مسکن بیشتر به مقوله معماری آن پرداخته شده است و در جستجوی هماهنگی­های ابعادی بوده و توجه خاصی به معماری داخلی و کیفیت فضاهای داخلی و چگونگی داشتن بهترین بهره‌وری از واحدهای مسکونی نشده است. با توجه به نیازهای متغیر انسان، طراحی واحدهای مسکونی باید به گونه ای باشد که در هر زمان به نیازهای ساکنان به بهترین شکل پاسخ دهد و همچنین بتواند بر اساس نیاز مصرف‌کننده تغییر کند [2].

این پژوهش به دنبال آن است که بعد از بررسی علل تغییرات ایجاد شده در واحدهای مسکن انبوه، به عنوان یک راه‌حل اجرایی، پیشنهادهایی ارایه دهد تا انبوه‌سازی در جهت تناسب با خصوصیات فرهنگی و نیازهای خانوارهای ساکن در آن به کار گرفته شود و در عین حال، مزایای مرتبط با انبوه‌سازی وجود داشته باشد و در نهایت، قابلیت انطباق وتبدیل با سلایق گوناگون ساکنان آینده منازل انبوه به دست آید.

انبوه‌سازی مسکن در واقع الگویی از ساخت است که از توجیهات اقتصادی، فنی و مدیریتی بالایی برخوردار است و باید سه حوزه کیفیت، زمان و هزینه را بهینه کند. این الگو از یک سو دارای نقاط ضعف است و از سوی دیگر، نحوه اجرا و اعمال آن نیز از مواردی است که در کارایی و اثربخشی آن نتایج متفاوتی را به بار خواهد آورد [3]. فضای معماری فضای کاملا مشخص است، اما نیازها، انتظارات و شیوه­های زندگی ثابت نیستند و همواره در حال تغییر هستند. در مواردی لازم است ابعاد و اندازه فضاها کاهش یا افزایش یابند تا بتوانند با سایر فضاها ارتباط برقرار کنند [4]. ناکارآمدی عملکردی فضاها در طول زمان برای رفع نیازهای ساکنان منجر به تخریب زود هنگام ساختمان و به وجود آمدن انبوهی از نخاله­های ساختمانی می­گردد که خود یکی از مشکلات زیست محیطی محسوب می­شود [5].

به طور کلی، بهترین ساختمان­ها آنهایی هستند که قادر به پاسخگویی ظرفیت­ها، کاربری­ها و سبک­های مختلف زندگی در طول زمان هستند. ساخت آزاد در واقع چگونگی طراحی ساختمان را بیان می­کند تا از اثبات جلوگیری شود و از منافع اجتماعی بلندمدت و ترجیحات فردی حمایت شود. بر اساس گفته جان هابر اکن، ساخت آزاد، اصطلاحی جهت ارایه ایده­های گوناگون، به منظور ایجاد محیطی متغیر برای افراد مختلف است [6].

در ساخت آزاد عوامل مختلفی از جمله عوامل فیزیکی، اقتصادی، تکنولوژیکی، فرهنگی- انسانی و غیره می­تواند مورد مطالعه قرارگیرد. در این پژوهش سازماندهی فضایی و ابعادی بررسی خواهد شد که خود نیازهای ساکنان را دربرمی­گیرد. هدف این پژوهش ارایه راهکارهایی برای طراحان واحدهای مسکونی انبوه است. بنابراین، می­توان نتیجه گرفت که ساخت آزاد در مجموعه­های مسکونی می­تواند علاوه بر برطرف ساختن نیازهای ساکنان موجود، نیازهای نسل­های آینده را مدنظر قرار دهد و سبب افزایش عمر ساختمان شود و در نهایت، رضایتمندی ساکنان را تأمین نماید.

2- ضرورت و اهمیت موضوع

تأثیرات اجتناب­ناپذیر تکنولوژی­های جدید، تغییرات محیطی و اقلیمی، دگرگونی روابط اجتماعی، تغییر ساختارهای فرهنگی و غیره در مسکن کاملا مشهود است ولی در بعضی مواقع، دامنه این تغییرات و دگرگونی­ها وسیع می‌شود و جامعه نمی­تواند نسبت به این تغییرات بی‌اعتنا بماند، زیرا در غیر این صورت جوابگوی مخاطبان خود نخواهد بود. از طرف دیگر، روند تغییرات و دگرگونی‌ها در جامعه آن چنان سریع است که خانه‌ها برای هماهنگی و همراهی با این تحولات و نیازهای جدید ملزم به تغییرات متناوب و دایمی هستند [7].

3- سؤالات پژوهش

- چه راهکارهایی در طراحی واحدهای مسکونی انبوه وجود دارد که با به کار بردن آنها، می­توان علاوه بر افزایش سطح کیفی زندگی ساکنان به نیازهای نسل‌های آینده نیز توجه کرد؟

- چگونه می­توان در واحدهای مسکونی انبوه یکسان، به نیازهای ساکنان مختلف پاسخ گفت؟

- چه راهکارهایی را می­توان برای طراحان و سازندگان در ساخت واحدهای مسکونی انبوه یکسان ارایه داد؟

4- روش تحقیق

این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش، به‌صورت توصیفی-تحلیلی انجام شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز، از دو شیوه کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. گردآوری اطلاعات در بخش کتابخانه‌ای به کمک کتاب­ها، مقالات و غیره، و در بخش میدانی، با استفاده از ابزار پرسش‌نامه محقق ساخته انجام شده و سپس به تحلیل داده­ها و استنتاج آن پرداخته شده است. برای بررسی روایی پرسش‌نامه در اختیار صاحبنظران مرتبط با موضوع تحقیق از جمله استادان معماری قرار گرفت. سپس، پیشنهادهای دریافت شده در  پرسش‌نامه اعمال گردید. پایایی از روش آلفای کرونباخ اندازه‌گیری شد که  مقدار ضریب به دست آمده برای اندازه‌گیری پایایی پرسش‌نامه دراین پژوهش 741/0 می‌باشد که نشان دهنده‌ی پایایی نسبتا خوب است.

   جامعه آماری تحقیق، مجموعه­ای از ساکنان مسکن مهر شهر گرگان (مجتمع تلاشگران) می­باشد که مجتمعی با 200 واحد مسکونی است. برای تعیین حجم نمونه با فرمول کوکران تعداد نمونه انتخابی در این تحقیق  270 نمونه به دست آمد که 300 پرسش‌نامه توزیع گردید. نمونه‌گیری به شکل تصادفی از ساکنان مجتمع که مایل به پاسخگویی بودند انجام شد.  

جهت بررسی فرضیه، تجزیه و تحلیل داده­ها به روش توصیفی و استنباطی انجام شده است. در روش تجزیه و تحلیل توصیفی، ابتدا داده­ها وارد نرم افزار SPSS شده و توزیع گویه­ها مورد بررسی قرار گرفته است. در روش تجزیه و تحلیل استنباطی، از آزمون آماری T تک نمونه‌ای استفاده شده است.

5- مروری بر تحقیقات انجام شده

تحقیقات مرتبط بسیاری با این موضوع در اقصی نقاط دنیا از جمله هنگ‌کنگ، انگلستان، اسکاتلند و غیره انجام شده است. وانگ در سال 2010 در شهر هنگ‌کنگ عوامل مؤثر بر اجرای ساخت آزاد در طراحی مسکن انبوه این شهر را مورد بررسی قرار داده است. طبق این مطالعات، 50 درصد جمعیت هنگ‌کنگ در مسکن عمومی زندگی می­کنند [8]. در مطالعاتی دیگر توسط سولیوان و چن در سال 1997 فضاهای مسکونی در چهل سال گذشته در آپارتمان­های مسکونی هنگ‌کنگ مورد بررسی قرار گرفته است که طبق آن، خانواده­ها تغییراتی را در واحدهای خود جهت پاسخ­گویی به نیازهای فضایی خود انجام داده­اند [9]. با بررسی و مطالعه بر روی آپارتمان­ها در کشورهای در حال توسعه از جمله کشورهای آسیایی توسط کیسنرنی و همکاران در سال 2009 این نتیجه به دست آمده است که در این کشورها افزایش چشمگیر جمعیت، نیاز به مسکن در مناطق شهری را افزایش داده است. واحدهای مسکونی با طول عمر مفیدی طراحی نشده‌اند و با تغییر ساکنان واحدهای آپارتمانی، نیازهای آنها نیز تغییر می­کند، بر این اساس، هر واحد باید امکان تغییر عملکرد و ابعاد فضایی را با توجه به نیازهای کاربر داشته باشد [10].

 بررسی عوامل و پتانسیل­ها برای سفارشی­سازی مسکن در مالزی توسط نصیر و همکاران در سال 2010 یکی دیگر از مطالعاتی است که در زمینه ساخت آزاد انجام شده است. این تحقیق نشان می­دهد که نارضایتی خریداران از خانه‌های موجود همچنان ادامه دارد [11].  

 در ایران هم تحقیقاتی در خصوص ساخت آزاد انجام شده است. اگر چه این رویکرد با نام ساخت آزاد با موفقیت­های متنوع اعمال شده، اما تاکنون برای پروژه­های ساختمانی به طور گسترده مورد استفاده قرار نگرفته است.

در جدول 1 برخی از پژوهش­های انجام شده پیرامون ساخت آزاد در سال­های اخیر آمده است.

جدول 1 برخی مطالعات انجام شده پیرامون ساخت آزاد در سال­های اخیر

Table 1 Some studies on open building

6- عوامل مؤثر برتغییرات فضایی

بسیاری از افراد با توجه به نیازهایشان تمایل به ایجاد تغییراتی در واحدهای خود دارند که هر یک از این تغییرات فضایی دلایلی دارد که در جدول 2 خلاصه­ای از توضیحات عوامل مؤثر بر تغییرات فضایی برای درک بهتر این موضوع ارایه شده است.

جدول 2 توضیحات عوامل مؤثر بر تغییرات فضایی

Table 2 Description of factors affecting spatial variations

   امروزه با تغییر الگوی زندگی و ساختار خانواده‌ها، نیاز افراد به فضاهای مسکونی در حال دگرگونی است. انبوه‌سازی مسکن به ‌خصوص در کلان شهرها به دلیل عدم توجه به نیازهای عملکردی، روحی و روانی ساکنان آن، سبب ایجاد مشکلات دیگر شده است که جبران آن بسیار پرهزینه و زمان‌بر خواهد بود [5]. در واقع، عوامل مختلفی وجود دارد که باعث ایجاد تغییرات فضایی در واحدهای مسکونی به خصوص واحدهای مسکونی انبوه می­شوند. به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، فرهنگ عامل اصلی شکل‌گیری خانه است. بنابراین، بی‌تردید معماری شگرف خانه­های سنتی ایران نیز ریشه در فرهنگ غنی ایران اسلامی ما دارد. به‌گونه‌ای که نمادها و ارزش­های فرهنگی ایرانی و باورها و اعتقادات اسلامی را به خوبی می­توان در شکل‌گیری عناصر کالبدی تزیینات چیدمان و روابط فضایی مشاهده کرد [23]. احداث یک خانه پدیده‌ای فرهنگی است، شکل و سازمان فضایی خانه تحت تأثیر فرهنگی است که به آن تعلق دارد. در نتیجه، ساخت آزاد راه‌حلی است که می­توان با به‌کارگیری آن در طراحی واحدهای مسکونی انبوه  به تمامی این مسایل و نیازها پاسخ داد.

7- معرفی مجتمع مسکن مهر تلاشگران گرگان

مسکن مهر طرحی است که توسط دولت نهم برای خانه‌دار کردن افراد کم‌درآمد و فاقد خانه اجرا گردیده است. به منظور ارایه راهکارهای مناسب طراحی ساخت آزاد در مجتمع­های مسکونی عمومی برای طراحان، ابتدا نیاز به مطالعات میدانی وجود دارد. به همین دلیل، از میان مجتمع­های سایت سعدآباد گرگان، پروژه 200 واحدی مجتمع تلاشگران برای این پژوهش انتخاب شده و سپس، تغییرات احتمالی که توسط ساکنان در واحدها صورت گرفته و یا تمایل به ایجاد این تغییرات داشته‌اند ولی اجرایی نبوده، از طریق پرسش‌نامه جمع‌آوری و مورد مطالعه قرار گرفته است.. در نهایت، با استفاده از مطالعات انجام شده و امکانات سازه‌ای در ایران و سیستم­های جداکننده و پارتیشن‌های متحرک و غیره، راهکارهای مناسب برای طراحان ارایه خواهند شد.

این مجتمع دارای 10 بلوک ساختمانی و 200 واحد، شامل ساختمان‌های 5 طبقه است که هر طبقه 4 واحد دارد. ساختمان­های این مجتمع به متراژ 80 متر و دوخوابه بوده و تمامی بلوک­ها دارای آسانسور نفربر هستند. عمر این مجتمع­ها کمتر از 3 سال است. 80 واحد از این ساختمان­ها دارای سازه فلزی و 120 واحد دیگر دارای سازه بتنی هستند. در شکل 1، نمایی از مجتمع تلاشگران گرگان و در شکل2، پلان تیپ واحدها نشان داده شده است.

در طراحی واحدها تنوع فضایی وجود نداشته و همه واحدها هم‌شکل ساخته شده‌اند. همچنین، ایجاد تغییر در ساختار فضایی این واحدها امکان‌پذیر نیست. در واقع، دیوارهای داخلی بیشتر از جنس بتن و فلز سنگین بوده و امکان جابه‌جایی ندارند. هنگام طراحی اولیه باید احتمال تغییر در اندازه­ها و تغییر در تعداد اتاق­ها درنظرگرفته‌شود تا واحدها ظرفیت پذیرش و رفع نیازهای ساکنان کنونی و همچنین ساکنان آینده را دارا باشند. در ساخت آزاد، تمام دیوارهای ساختمانی جدا از هم هستند و دیوارهای مشترک بین فضاها طوری ساخته می­شوند که بتوان آنها را جابه‌جا یا حذف و درصورت نیاز، دوباره نصب کرد که در این مجتمع­ها به این موضوع توجه نشده است. طراحی ساخت آزاد علاوه بر توجه به نیازهای ساکنان، باعث افزایش عمر ساختمان و صرفه‌جویی در زمان و هزینه می­گردد.

 در جدول 3، مشخصات مجتمع مسکونی تلاشگران نشان داده شده است. نوع سازه به‌کار‌رفته در آن، سیستم صنعتی و از نوع قاب ساختمانی بتن مسلح با دیوار برشی و سازه فلزی پیش‌ساخته پیچ و مهره‌ای است.

جدول 3 مشخصات مجتمع مسکونی تلاشگران [24]

Table 3 Residential complex of Talashgaran specifications

   در جدول 4، مساحت فضاهای موجود در واحدهای مسکن مهر تلاشگران ارایه شده است.

جدول 4 مساحت فضاهای موجود در واحدهای مجتمع مسکونی تلاشگران

Table 4 The area of the spaces available in the residential complex of Talashgaran units

8- یافته‌ها

در ادامه، نتایج حاصل از پرسش‌نامه و تحلیل اطلاعات از سؤالات جمعیت‌شناختی به‌طور خلاصه آورده شده است:

- 192 نفر از پاسخ‌دهندگان زن و 108 نفر مرد هستند.

- بیشتر پاسخ‌دهندگان بین 30 تا 40 سال سن دارند.

- بیشتر پاسخ‌دهندگان خانواده‌های 3 تا 5 نفره بوده‌اند.

- 232 نفر از پاسخ‌دهندگان اعلام کردند که تنها یک خانوار ساکن در واحد خود و 68 نفر از ساکنان نیز اظهار داشتند که 2 خانوار ساکن در واحدشان هستند.

   نتایج توزیع نمونه بر حسب وضعیت اشتغال سرپرست خانوار نشان داد که بیشتر سرپرست­های خانوار دارای شغل آزاد هستند (204 نفر).

- 137 نفر از سرپرست­های خانوار زیر یک میلیون، 137 نفر یک تا یک و نیم میلیون و 26 نفر یک و نیم تا دو میلیون درآمد دارند.

- 284 نفر از پاسخ‌دهندگان اعلام کردند که کسی از  اقوام و دوستان با آنها­ زندگی نمی­کنند.

8-1- میزان رضایت ساکنان از فضاهای مختلف

تجزیه و تحلیل اطلاعات به‌دست آمده نشان می­دهد پاسخ‌دهندگان از ابعاد و چیدمان فضایی واحد خود و غیره نسبتا رضایت دارند.

- میزان رضایت از فضای نشیمن و پذیرایی: پاسخ‌دهندگان نسبت به قرارگیری فضای نشیمن و پذیرایی و همچنین، ابعاد این فضاها رضایت دارند.

- میزان رضایت از اتاق­های خواب: پاسخ‌دهندگان از محل قرارگیری، ابعاد و تعداد اتاق­های خواب رضایت دارند.

- میزان رضایت از آشپزخانه: پاسخ‌دهندگان از محل قرارگیری آن رضایت داشته و ابعاد این فضاها مورد قبول آنان است.

- میزان رضایت از سرویس بهداشتی و حمام: پاسخ‌دهندگان از محل قرارگیری سرویس بهداشتی و حمام رضایت داشته و ابعاد این فضاها نیز مورد قبول آنان می­باشد.

- میزان رضایت از بالکن: پاسخ‌دهندگان نسبت به قرارگیری بالکن خرسند و ابعاد این فضاها نسبتا مورد قبول آنان بوده و از تعداد بالکن در واحد خود رضایت دارند.

- میزان رضایت از فضای کلی، ارتباط بین فضاها و طراحی کلی پلان: پاسخ‌دهندگان از قرارگیری فضاهای مختلف و ارتباط بین آنها راضی هستند. ابعاد این فضاها مورد قبول آنان بوده و از طراحی کلی پلان واحد خود رضایت دارند.

8-2- بررسی میزان تمایل ساکنان به تغییرات فضایی

بررسی میزان تمایل ساکنان به تغییر در اندازه فضاهای واحد:

در پرسش‌نامه سؤالاتی درباره تمایل به تغییر در اندازه فضاهای واحد وجود داشت. پاسخ­های ساکنان از بیشترین به کمترین درصد، در جدول 5 ارایه شده است.

جدول 5  میزان تمایل ساکنان به تغییر در اندازه فضاهای واحد

Table 5  Residents' inclination to change the size of unit spaces

   نتایج بررسی تمایل به جابه‌جایی فضاهای واحد نشان می­دهد که بیشتر پاسخ‌دهندگان، تمایل به تغییر در اندازه فضای بالکن در واحد خود و تعداد اندکی از آنها تمایل به تغییر در اندازه اتاق­های خواب دارند.

بررسی میزان تمایل ساکنان به جابه‌جایی فضاهای واحد:

با توجه به سؤالاتی که درباره تمایل به جابه‌جایی فضاهای واحد در پرسش‌نامه آورده شده بود، میزان تمایل ساکنان به ایجاد این تغییر مورد بررسی قرار گرفت و پاسخ­ها از بیشترین به کمترین درصد، در جدول 6 نشان داده شد.

جدول 6  میزان تمایل ساکنان به جابه‌جایی فضاهای واحد

Table 6  Residents' inclination to displacement of unit spaces

   نتایج بررسی تمایل به جابه‌جایی فضاهای واحد نشان می­دهد که بیشتر پاسخ‌دهندگان تمایل به جابه‌جایی فضای سرویس بهداشتی و حمام دارند. تعدادی دیگر از ساکنان تمایلی به جابه‌جایی فضاهای واحد خود نداشتند.

بررسی میزان تمایل ساکنان به ادغام فضاهای واحد:

هدف از این بخش، اطلاع از تمایل ساکنان به ادغام هر فضا با دیگر فضاهای واحد است، برای مثال: ادغام سرویس بهداشتی و حمام، فضای بالکن و آشپزخانه، اتاق­های خواب با یکدیگر و غیره. سپس، پاسخ­های ساکنان از بیشترین به کمترین درصد در جدول 7 ارایه شده است.

جدول 7  میزان تمایل ساکنان به ادغام فضاهای واحد

Table 7 Residents' inclination to integrate unit spaces

   نتایج بررسی تمایل به ادغام فضاهای واحد نشان می­دهد که بیشتر
پاسخ‌دهندگان تمایل به ادغام فضای سرویس بهداشتی و حمام  و کمترین آنها (3نفر، 1درصد) تمایل به ادغام اتاق­های خواب با یکدیگر دارند. تعدادی دیگر نیز تمایلی به ادغام فضاهای واحد ندارند.

بررسی میزان تمایل ساکنان به تفکیک فضاهای واحد:

هدف از این بخش بررسی تمایل ساکنان به تفکیک فضاهای واحد است، برای مثال، تفکیک فضای نشیمن و پذیرایی از هم، آشپزخانه و نشیمن و پذیرایی، تفکیک سرویس بهداشتی و حمام (در صورت با هم بودن این فضاها)، تفکیک اتاق­های خواب از یکدیگر (تبدیل یک اتاق خواب بزرگ به دو اتاق خواب کوچک) و غیره. پاسخ‌های ساکنان از بیشترین به کمترین درصد در جدول 8 آمده است.

جدول 8 میزان تمایل ساکنان به تفکیک فضاهای واحد

Table 8  Residents' inclination to separate  unit spaces

   نتایج بررسی تمایل به تفکیک فضاهای واحد نشان می­دهد که بیشتر پاسخ‌دهندگان تمایل به تفکیک فضای نشیمن و پذیرایی و کمترین آنها تمایل به تفکیک اتاق­های خواب دارند. تعدادی دیگر نیز تمایلی به تفکیک فضاهای خود ندارند.

بیشتر ساکنان خانواده­های کم‌جمعیت 3 تا 5 نفره هستند و بیشتر سرپرست‌های خانوار (204نفر) دارای شغل آزاد هستند و درآمدی بین یک تا یک و نیم میلیون و زیر یک میلیون دارند و این میزان درآمد نشان‌دهنده آن است که بیشتر ساکنان مجتمع­های مسکونی (مسکن مهر) قشر کم‌درآمد جامعه هستند که توانسته‌اند این واحدها را خریداری کنند و مالک آن شوند. از فضای کلی، ارتباط بین فضاها و طراحی کلی پلان رضایت دارند و تمایلی به تغییر ابعاد فضاها، جابه‌جایی، ادغام و تفکیک فضاها ندارند. همچنین، این واحدها نیز از پلان نسبتا خوبی برخوردار هستند.

در شکل3 قسمت­هایی از پلان که با خطوط­ توپر کشیده شده است، نشان‌دهنده دیوارهای ثابت هستند که قابلیت جابه­جایی ندارند و دیوارهای توخالی، دیوارهای متحرک هستند که قابلیت جابه­جایی دارند. در واقع، این نوع دیوارها شامل انواع دیوارهایی هستند که به وسیله ساکنان با صرف زمان و هزینه کم و تخریب جزیی قابل تغییر هستند، مانند: پانل­های پیش‌ساخته و نیمه‌پیش‌ساخته داخلی از مصالح گچ، چوب، پلاستیک و غیره و نیز، مانند: دیوارهای غیرباربر نیمه‌پیش‌ساخته ساندویچی تری­دی، پانل­­های الیافی، پانل‌های دیواری گچی کناف و غیره. در واقع، ساخت آزاد می­تواند با امکان ایجاد تغییرات به این موضوع کمک کند.

   تغییرات انجام شده عبارت است از:

- درنظرگرفتن دیوار متحرک برای بالکن به منظور بزرگتر کردن ابعاد بالکن

- استفاده از دیوار متحرک برای آشپزخانه به دلیل امکان بزرگتر کردن ابعاد این فضا

- به‌کارگیری دیوار متحرک در آشپزخانه برای جداسازی این فضا از نشیمن و پذیرایی (در صورت لزوم).

   برخی دیگر از تغییرات خواسته شده توسط ساکنان قابل اجرا نیست،
به عنوان مثال: جابه‌جایی فضاهای تر (سرویس بهداشتی و حمام) به منظور ادغام این دو فضا، تفکیک فضای نشیمن از پذیرایی به دلیل کم بودن ابعاد این فضا.

   نتایج کلی به‌دست‌آمده از دلایل تمایل ساکنان به ایجاد تغییر در واحدهای خود عبارت است از:

- افزایش ابعاد بالکن به دلیل استفاده از این فضا (فضای نیمه باز) به عنوان گلخانه، محل خشک کردن لباس‌ها و غیره

- افزایش ابعاد آشپزخانه به دلیل نیاز ساکنان به فضای بیشتر

- تفکیک فضای نشیمن و پذیرایی (در صورت امکان) به دلیل ایجاد فضای مناسب برای مهمانی­ها (تفکیک مهمان‌ها) و غیره

- ادغام سرویس بهداشتی و حمام (در واحدهایی با متراژ کم) به دلیل نیاز نداشتن به فضای اضافی و استفاده از فضای حمام برای اضافه کردن به فضاهای دیگر و غیره.

دیوارهای داخلی مجتمع­های مسکونی عمومی قابلیت جابه‌جایی ندارند و ایجاد تغییرات موردنظر ساکنان نیاز به تخریب و یا هزینه بسیار زیاد دارد، ولی با به‌کارگیری از روش­های نوین که مهم­ترین آنها ساخت آزاد است، می‌توان این تغییرات را بدون تخریب و هزینه زیاد اجرا نمود و به نیازهای ساکنان پاسخ و رضایت آنان را افزایش داد.

9- تحلیل یافته‌ها و نتایج

با توجه به مطالعات انجام شده و تجزیه و تحلیل اطلاعات، ساکنان مجتمع‌های مسکونی بیشترین تمایل را به ایجاد تغییر در واحدهای خود دارند. زیرا این مجتمع­ها به طور هم­شکل و تیپ ساخته شده و در آن به نیازهای متغیر ساکنان توجهی نشده است. پس از مصاحبه و پرکردن پرسش‌نامه­ها و تجزیه و تحلیل داده­ها، یافته­ها را می‌توان به سه موضوع اصلی تقسیم کرد:

- تمایل به افزایش سطح فضاها

- تفکیک و ادغام برخی از فضاها

- جابه‌جایی برخی از فضاها.

تغییراتی که ساکنان تمایل به ایجاد آن در واحدهای خود دارند در جدول 9 آمده است.

جدول 9 درصد تغییرات موردنظر پاسخ‌دهندگان

Table 9 The percentage of respondents' desired changes

   با بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به‌دست آمده از پرسش‌نامه­های پرشده توسط ساکنان و تغییرات پیشنهادی آنها، راهکارهایی برای طراحان پیشنهاد شده است. این راهکارها شامل دو بخش ابعاد و چیدمان فضایی است که با به‌کارگیری آنها در طراحی مجتمع­های مسکونی عمومی می­توان رضایت ساکنان را افزایش داد. این راهکارها در جدول 10 آمده است.

جدول 10  تغییرات پیشنهادی پاسخ‌دهندگان

Table 10  Proposed changes of respondents

   در ساخت آزاد، دیوارهای جداکننده داخلی در اختیار و تحت کنترل ساکنان خانه قرار دارند و امکان ایجاد تغییرات فضایی امکان‌پذیر است.
در واقع، با استفاده از روش­های نوین از جمله روش ساخت آزاد جهت ایجاد تغییر در واحدهای عمومی می­توان به نیاز ساکنان در طول زمان پاسخ داد، از منسوخ شدن منابع با ارزش، مواد، انرژی، پول، زمان و غیره و همچنین، از تولید زباله بیشتر و ایجاد اختلال در محیط زیست جلوگیری کرد. ساکنان می­توانند بدون تخریب و ساخت ساختمان­های جدید تغییرات مورد نیاز را در واحد خود ایجاد کنند که این موضوع می‌تواند افزایش رضایت ساکنان را
در پی داشته باشد.

9-1- پلان پیشنهادی

با توجه به اطلاعات به‌دست آمده و اهمیت ساخت آزاد در مجتمع­های مسکونی عمومی با امکان ایجاد تغییرات فضایی در واحدها، پلان پیشنهادی ارایه شده است (شکل4).

   پلان پیشنهادی طوری طراحی شده که بیشترین امکان تغییرات فضایی را داشته باشد. همچنین، دیوارهای توخالی (کم‌رنگ) به وسیله ساخت آزاد قابلیت جابه‌جایی دارند و می­توان این فضاها را بزرگتر، کوچکتر یا حتی ادغام و تفکیک کرد.

با توجه به پلان پیشنهادی در شکل 5، حالت­های مختلف امکان تغییرات فضایی به وسیله ساخت آزاد در آن ارایه شده است. در پلان پیشنهادی، فضای موردنظر برای ایجاد تغییرات به وسیله هاشور مشخص شده است. همچنین، حالت­های امکان‌پذیر برای ایجاد تغییرات، به عنوان مثال، کوچک و بزرگتر کردن فضاها، نشان داده شده است.

دیوارهای توخالی (کم‌رنگ) به وسیله ساخت آزاد قابلیت جابه‌جایی دارند و ساکنان می­توانند با توجه به نیاز­های خود این تغییرات را ایجاد کنند. ولی دیوارهای توپر (پررنگ) ثابت هستند. از جمله تغییراتی که می­توان به‌وسیله دیوارهای توخالی ایجاد نمود به شرح زیر بیان شده است:

- دیوارهای اتاق خواب قابلیت جابه‌جایی دارند و می­توان ابعاد آنها را کوچکتر یا بزرگتر کرد.

- از پارتیشن­های متحرک می­توان جهت تفکیک فضای نشیمن و پذیرایی استفاده کرد (به عنوان مثال، تفکیک مهمان­ها در مواقع لزوم).

- استفاده از دیوار متحرک در آشپزخانه به منظور جداسازی فضای آشپزخانه از نشیمن و پذیرایی (درصورت لزوم).

9-2- راهکارهای پیشنهادی برای طراحان

- استفاده از ساخت آزاد در مجتمع­های مسکونی عمومی به دلیل امکان سازماندهی فضایی و ابعاد فضاها

- به‌کاربردن دیوار متحرک برای بالکن به منظور کوچکتر یا بزرگتر کردن ابعاد این فضا

- استفاده از دیوار متحرک برای آشپزخانه با هدف امکان بزرگتر یا کوچکتر کردن این فضا

- استفاده از پارتیشن متحرک برای جداسازی فضای نشیمن و پذیرایی از هم در مواقع مورد نیاز، مانند مهمانی­ها (درصورت امکان)

- با بهره‌گیری از پارتیشن­های متحرک و یا دیوارهای متحرک می­توان فضای آشپزخانه را از نشیمن و پذیرایی جدا کرد.

- استفاده از دیوارهای متحرک برای اتاق­ها به منظور کوچکتر یا بزرگتر کردن ابعاد اتاق­ها.

9-3- ارایه پلان برای سازندگان

افزایش و ارتقای سطح کیفی در امر مسکن، درنظرگرفتن نیازها، ویژگی­ها و سلایق استفاده‌کنندگان و نیز، مشارکت دادن کاربران در امر طراحی، نه تنها موجب بهبود سطح زندگی استفاده‌کنندگان در بعد فیزیکی و کالبدی خواهد شد، بلکه تأمین این نیاز باعث ایجاد رضایتمندی و آرامش در مسکن و جامعه خواهد گردید [25].

دیوار ساختار اصلی ساختمان است و معمولا به عنوان مرز، ساختارهای حمایت شده و تقسیم فضا با فضای دیگری (عمومی- خصوصی) عمل می‌کند [26]. یکی از راه­هایی که ساکنان می­توانند به وسیله آن فضاهای واحد خود را مطابق با نیازهایشان تغییر دهند، ساخت آزاد است. در ساخت آزاد، دیوارهای خارجی ثابت و دیوارهای داخلی متحرک هستند و قابلیت جابه‌جایی دارند. همچنین، می­توان دیوارهای داخلی را به غیر از دیوارهای فضای تر (سرویس بهداشتی و حمام) حذف نمود تا ساکنان بتوانند با توجه به نیازها و سلایقشان چیدمان فضایی واحد خود را انجام دهند. به عنوان مثال، تعداد اتاق­ها، ابعاد و چیدمان فضایی آنها به دلخواه و براساس نیاز مالک تغییر می­کند. در این حالت ساختمان­هایی که انعطاف‌پذیر و تطبیق‌پذیر طراحی و ساخته شده باشند، در طول زمان امکان پایداری بیشتری دارند [27].

ساخت آزاد می­تواند به وسیله راهکارهای مناسب، با امکان ایجاد تغییرات و چیدمان فضایی توسط ساکنان و یا مشتری، رضایت آنها را افزایش دهد. در شکل 6، پلان پیشنهادی برای سازندگان ارایه شده است.

9-4- راهکارهای پیشنهادی برای سازندگان

- حذف دیوارهای داخلی برای واگذاری چیدمان فضایی واحد، توسط مشتری با توجه به سلیقه و نیازهای خود.

- به‌کارگیری دیوارهای داخلی متحرک برای ایجاد تغییرات فضایی توسط مشتری.

- استفاده ازدیوارهای متحرک برای اتاق­ها به منظور کوچک یا بزرگتر کردن آنها با توجه به نیاز مشتری.

- استفاده از پارتیشن­های متحرک برای جداسازی فضاهای واحد از جمله نشیمن و پذیرایی در مواقع مورد نیاز (در صورت امکان).

- بهره‌گیری از دیوار متحرک و یا پارتیشن متحرک برای آشپزخانه به منظور کوچک یا بزرگتر کردن این فضا.

10-  نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

از آنجا که مجتمع­های مسکونی عمومی به‌طور هم­شکل و تیپ ساخته می‌شوند و به نیازهای ساکنان توجهی نمی­شود، بررسی ساخت آزاد و استفاده از آن در مجتمع­های مسکونی عمومی اهمیت بسیاری پیدا می­کند.

این موضوع در کشورهای مختلف از جمله شرق آسیا، مانند: ژاپن، کره و کشورهای اروپایی به ویژه شمال اروپا مورد پژوهش قرار گرفته و به مرحله اجرا رسیده است. اما در ایران توجه خاصی به این موضوع نشده و تنها پژوهش­های اندکی در خصوص این موضوع انجام شده است. به عنوان مثال، در کتاب «معرفی اصول ساخت آزاد مجموعه‌های مسکونی به منظور کاربرد در پروژه­های انبوه‌سازی» که توسط میرمقتدایی و همکاران به چاپ رسیده است، به توضیح ساخت آزاد، اهمیت این موضوع و راهکارهای اجرایی شدن آن اشاره شده است. در واقع، ساخت آزاد در ایران فقط در مرحله پژوهش بوده و به مرحله اجرا نرسیده است. در پژوهش حاضر با عنوان عوامل مؤثر بر کاربرد ساخت آزاد در مجموعه­های مسکونی منطقه گلستان با کمک پرسش‌نامه و همراهی ساکنان مجتمع تلاشگران گرگان، میزان رضایت و تمایل آنها به ایجاد تغییرات فضایی و دلایل آنها مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان می‌دهد تمایل به افزایش ابعاد فضاها (آشپزخانه و بالکن)، تفکیک و ادغام برخی از فضاها (نشیمن و پذیرایی و سرویس‌های بهداشتی) و جابه‌جایی برخی از فضاها (سرویس‌های بهداشتی) با توجه به تنوع نیازهای ساکنان در کنار وجود پلان‌های تیپ وجود دارد.

بر اساس نتایج پژوهش، به‌طور کلی استفاده از ساخت آزاد در طرح و ساخت مجتمع‌های مسکونی انبوه با توجه به ایجاد انعطاف‌پذیری می‌تواند در افزایش کیفیت و رضایت ساکنان بسیار مؤثر باشد. از جمله طراحی دیوارهای منعطف داخلی و پارتیشن‌های متحرک به عنوان راهکاری مناسب برای طراحان و سازندگان در رابطه با اجرایی شدن ساخت آزاد، معرفی شده است. راهکارهای پیشنهادی ارایه شده برای طراحان و سازندگان مسکن انبوه به شرح زیر هستند:

- به‌کاربردن دیوار متحرک برای بالکن و آشپزخانه و اتاق‌ها به منظور امکان تغییر ابعاد این فضا برای ساکنان و یا ادغام فضایی در اتاق­ها.

- استفاده از پارتیشن متحرک برای جداسازی فضای نشیمن و پذیرایی از هم   و همچنین آشپزخانه در مواقع مورد نیاز.

برخی پژوهش­های پیشنهادی در زمینه ساخت آزاد که برای سازندگان و خریداران نیز می‌توانند مفید باشند، عبارت است از:

- پژوهش بر روی مصالح مورد نیاز و قابل استفاده در ساخت آزاد.

- پژوهش درباره سیستم­های مختلف سازه‌ای متناسب با رویکرد ساخت آزاد.

- پژوهش درباره استفاده از رویکرد ساخت آزاد در پروژه­های مختلف از جمله ساختمان­های تجاری و غیره

- استفاده از رویکرد ساخت آزاد در مجتمع­های مسکونی با متراژ بالا

- امکان‌سنجی اقتصادی کاربرد ساخت آزاد در ایران.

11- مراجع

[1] R. Eghbali, P. Hessari, Modular and prefabricated approach to flexible housing, Housing and Rural Environment Journal, Vol. 32, No. 143, pp. 53-68, 2014. (in Persianفارسی )

[2] M. Mirzazadeh Nariq, M. R. Bemanian, Flexible Design in Residential Houses, National Conference on Civil and Architecture with a Sustainable Approach, Fouman, Iran, August 6, 2015. (in Persianفارسی )

[3] Gh. R. Abbaszadeh, Pathology of Housing Propagation Projects in Iran Maskan Mehr Segment, Second International Congress of Earth Sciences and Urban Development, Tabriz, Iran, May 12, 2016. (in Persianفارسی )

[4] M. Salarpour, K. Rahbarimanesh, Assessment of Residential Complexes for Flexibility Reduction (Case Study of Shahid Iraghi Residential Complexes), National Conference on Modern Theories in Architecture and Urban Planning, Qazvin, Iran, October 11, 2014. (in Persianفارسی )

[5] H. Beyramzadeh, M. A. Khan Mohammadi, A. Fallah, Sustainability Housing and Flexibility Patterns in Residential Complexes, First Conference on Architecture and Sustainable Urban Spaces, Mashhad, Iran, November 22, 2013. (in Persianفارسی )

[6] J. Habraken, B. Holt, D. Jenz, T. Sen,  Variety in housebuilding, (Translated by G. A. Faridiyan, N. Yazd khasti), University Publication Center, 1989.  (in Persianفارسی )

[7] M. Ali Alhessabi, F. Borhani dariyan, Flexible housing, Housing and Rural Environment Journal, Vol. 117, pp. 20-35, 2008. (in Persianفارسی )

[8]  J. F. Wong, Factors affecting open building implementation in high density mass housing design in Hong Kong, Habitat International, Vol. 34, pp. 174–182, 2010.

[9] B. Sullivan, K. Chen, Design for tenant fit out: A critical review of public housing flat design in Hong Kong, Habitat International, Vol. 21, No. 3, pp. 291-303, 1997.

[10] R. Kisnarini, J. M. Post, E. L. C. Egmond- de Wilde De Ligny, Importance of Lifespan Inclusion in Low Cost Apartment Design in Developing Countries, A. A. Abdul Rashid, A. Raufuddin,, J. Muilin (Eds.), International Symposium on Construction and Developing Economies: Communalities among Diversities, pp. 428-436, Malaysia: Universiti Sains Malaysia, 2009.

[11] M. D. Nasir Daud, H. Hamzahand, Y. Adnan, Examining the potential for mass customization of housing in Malaysia, Open House International, Vol. 37, No. 1, pp. 16-27, 2010.

[12] Z. Esfandiarpoor, A. Anjam Shoaa, Structures: A Challenge for Flexible Architecture (Introducing Cobia as an Example of Structural Modern Systems), Third Annual International Civil, Architecture and Urban Development Conference, Shiraz, Iran, July 13, 2017. (in Persianفارسی )

[13] M. Darbandi, Solutions for Optimal Use of Housing Space with Flexible Approach in Interior Architecture, International Conference on Architecture, Urban Planning, Civil, Art and the Environment; Future Horizons, a Look at the Past, Tehran, Iran, March 7, 2016. (in Persianفارسی )

[14] M. Zandieh, R. Eghbali, P. Hessari, The Approaches towards Designing Flexible Housing, Naqshejahan- Basic Studies and New Technologies of Architecture and Planning Journal, Vol. 1, No. 1, pp. 95-106, 2011. (in Persianفارسی )

[15] M. Mirmoghtadayie, J. Talebi, L. Ershad, Introduction of the principles of open building in residential complexes for use in mass production projects, Journal G473, Planning and Budget Organization, Publication of Building and Housing Research Center (BHRC), Tehran, Iran, 2008. (in Persianفارسی )

[16] M. A. Heidari Jousem, Design of Residential Complex in the Zayandeh-rud Border of Isfahan with Flexibility Approach, Master's Thesis, Department of Architecture, Art University, Isfahan, 2010. (in Persianفارسی )

[17] A. L. Einifar, A Model for Flexibility Analysis in Iranian Traditional Housing, Honar- ha-ye- Ziba- Memari- va- Shahrsazi, Vol. 13,  No. 461,  pp. 64-77, 2003. (in Persianفارسی )

[18] S. Kendall, Reflections on the History and Future of the Open Building Network, CIBW104 Open Building Implementation, Accessed on 2015, http://www.open-building.org/ob/hist.html

[19] S. Kendall, Open building: an approach to sustainable architecture,Journal of Urban Technology, Vol. 6, No. 3, pp. 1-16, 1999.

[20] A. S. Kazi, M. Hannus, S. Boudjabeur, A. Malone, Open Building Manufacturing Core Concepts and Industrial Requirements, Publisher: 978-951-38-6353-1, 2007.

[21] S. Kendall, An open building strategy for achieving dwelling unit autonomy in multi–unit housing, Journal of Housing and Society, Vol. 31, No. 1, pp. 89-102, 2004.

[22] I. Nagore Setien, Developments in residential open building: Analysis and Reflections on Two Seminal Case Studies, Perkins+ Will Research Journal, Vol. 7, No. 1, pp. 19-35, 2015.

[23] A. Majdara, Reflection of Iranian-Iranian culture in the architecture of Iranian introverted houses with Tamil on the house of Boroujerdi of Kashan, National Conference on Architecture, Culture and Urban Management, Karaj, Iran, March 13, 2014. (in Persianفارسی )

[24] http://www.golestanrud.ir

[25] M. S. Falahat, B. Khorshidi, Investigating the Role of Flexibility in Creating Desirable Housing, The First National Conference on Architecture, Restoration, Urbanism and Sustainable Environment, Hamadan, Iran, September 19, 2013. (in Persianفارسی )

[26] R. Parvardeh, S. Fatollahi, A. Ahmadi, The evolution of the sustainable internal wall, flexible planning plan, the National Conference on New Approaches in Civil Engineering and Architecture, Tehran, Iran, December 15, 2017. (in Persianفارسی )

[27] M. Poodyaneh, M. Maliki, M. Pudineh, Investigating the Flexibility Components of Building and Interiors to Increase Building Resilience over Time, Third National Conference on Interior Architecture and Decoration, Isfahan, Iran, February 27, 2014. (in Persianفارسی )