ارزیابی سازگاری کاربری اراضی شهری با کاربری مسکونی در بجنورد

       ارزیابی سازگاری کاربری اراضی شهری با کاربری مسکونی در بجنورد

علی‌اصغر پیله‌ور1*، نرگس شیرزاد2

1. دانشیار، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه بجنورد، بجنورد
2. کارشناس مهندسی شهرسازی، دانشگاه بجنورد، بجنورد

* بجنورد، صندوق پستی9453155111،  pilevar@ub.ac.ir

چکیده  

این مقاله با هدف ارزیابی رابطۀ بین سازگاری در کاربری اراضی شهر بجنورد با تأکید بر کاربری مسکونی برای بهبود پویایی و مدیریت شهری ارایه شده است. روش تحقیق تطبیقی و از نظر ماهیّت، توسعه­ای- کاربردی است. در این پژوهش، ارزیابی شاخص­ها به صورت کمّی و کیفی صورت گرفته است. ارزیابی کمّی کاربری اراضی با تقسیم فرضی شهر به
2 بافت میانی و پیرامونی به مساحت 1852 هکتار و نمایش 2 بافت شهری (میانی- پیرامونی) در قالب 12 حوزۀ فرضی و با انتخاب 4 شاخص: مساحت، تراکم، سرانه و متوسط مساحت قطعات مسکونی با توجّه به میزان اهمیّت و تأثیر آنها، انجام شده است. برای ارزیابی کیفی کاربری­ها نیز 2 شاخص سازگاری و همجواری از نظر مطلوبیّت مورد ارزیابی قرار گرفته است. وضعیّت همجواری کاربری­های شهری با کاربری مسکونی، به شیوۀ تحلیل و با استفاده از ماتریس­ها و وزن­دهی (9-1) و در محیط Arc GIS، به وسیلۀ ترسیم نقشه و سپس تحلیل آن، ارزیابی شده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که کاربری­های شهر بجنورد از نظر کمّی میزان مطلوبیت و سازگاری نسبت به کاربری مسکونی، در حد پایین‌تر قرار دارد؛ به طوری که کاربری 58 درصد فضای سبز، تغییر کاربری یافته و شهر با کمبود بالای فضای سبز عمومی مواجه است و کاربری ورزشی در بخش­هایی از شهر سرانۀ مطلوبی ندارند و حدود 98 درصد این کاربری در طرح تفصیلی، تغییر کاربری پیدا کرده و وضع به گونۀ نامتعادل است. نتایج ارزیابی کمّی کاربری مسکونی نیز به دلیل تمرکز و تراکم انواع فعّالیت­های تجاری- اداری و آموزشی، نشان‌دهندۀ کمبود سرانۀ مسکونی، به ویژه در بخش­های پرتراکم شهری (بافت میانی شهر بجنورد) است. به لحاظ کیفی، کمبود خدمات شهری و نابرابری در توزیع خدمات، باعث تشدید محدودیت‌ها در بافت پیرامونی شده است. از نظر سازگاری و پایداری نیز در بافت میانی وضعیّت ناپایدار و ناسازگاری آشکار شده است. در پایان مقاله، برای رفع کمبود سرانه کاربری‌های فضای سبز و آموزشی، متعادل‌سازی خدمات شهری با تقویت مراکز خدماتی در مرکز و پیرامون با رویکرد دسترسی آسان شهروندان پیشنهاد شده است.

کلید‌واژگان

 سازگاری، کاربری اراضی، کاربری مسکونی، بجنورد

Assessing the Extent of Adjacency between Urban Land Use and Residential Use in Bojnord

Ali Asghar Pilehvar^1*, Narges Shirzad²

1. Department of Urban Engineering, University of Bojnord, Bojnord, Iran
2. Department of Urban Engineering, University of Bojnord, Bojnord, Iran

* P.O. Box 9453155111, Bojnord, Iran, pilevar@ub.ac.ir

Abstract

This article aims to assess the relationship between compatibility and proximity in land use in Bojnord with an emphasis on residential use to improve dynamics and urban management. The method of comparative research and analysis is the proportional evaluation model of urban lands and is developmental-applied in nature. In this research, the indicators have been measured and evaluated both quantitatively and qualitatively. Quantitative evaluation of land use by hypothetically dividing the city into 2 middle and peripheral areas with an area of ​​1852 hectares and showing two urban areas (middle-peripheral) in the form of 12 hypothetical areas and selecting 4 indicators: area, density, per capita and average area of ​​residential plots with attention has been paid to their importance and impact. For quality assessment of uses, two indicators of compatibility and proximity have been evaluated in terms of desirability. The proximity of urban land uses to residential land has been assessed by analysis using matrices and weighting (1-9) and in the Arc GIS environment by mapping and then analyzing it. The results of this study show that the uses of Bojnord city are quantitatively lower in terms of desirability and compatibility than residential use; So that the use of 58% of green space has been changed and the city is facing a high shortage of public green space and sports use is not desirable in some parts of the city and about 98% of this use has been changed in the detailed plan and the species are unbalanced. The results of quantitative assessment of residential use due to the concentration and density of various commercial-administrative and educational activities, indicate a shortage of housing per capita, especially in densely populated urban areas (the central context of Bojnord). In terms of quality, lack of municipal services and inequality in the distribution of services have exacerbated restrictions on the surrounding context. In terms of compatibility and stability, instability and incompatibility have been revealed in the middle tissue. At the end of the article, suggestions are provided to eliminate the shortage of green space and educational uses per capita in the outskirts of the city and to balance urban services by strengthening service centers in and around the center with an easy access approach of citizens.

Keywords

Compatibility, Land Use, Residential Use, Bojnord

• مقدمه

برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری به دنبال کیفیت‌بخشی الگوهای فضایی، توزیع مناسب کاربری‌ها و متعادل‌سازی زیست‌محیطی و برقراری عدالت در توزیع خدمات در فرایند رشد و توسعه شهری است. یکی از اهداف مهمّ مدیریت و برنامه­ریزان شهری در دهه­های اخیر، بازتولید فضاهای عمومی و ایجاد محیط شهری پایدار بوده است [1] که این مهم در ارتباط با تحولات ساختاری- کارکردی نظام کاربری اراضی و مدیریت شهری قرار دارد. حتی عمده امور اجتماعی- اقتصادی در هر کشور با برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری مرتبط است .[2] اصولاً برنامه­ریزی کاربری اراضی، هستۀ اصلی برنامه‌ریزی شهری و تأثیرگذارترین محورهای توسعه پایدار شهری است [3].  برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری، سامان‌دهی مکانی و فضایی فعالیت­ها
براساس خواسته­ها و نیازهای جامعۀ شهری در حال تغییر است و در این راستا توجه ویژه­ای به تغییرات کاربری زمین شهری شده است .[4] کاربری زمین از دیدگاه توسعه پایدار شامل تمام فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که بتواند هم نیازهای مادی و هم نیازهای اجتماعی، فرهنگی و روانی مردم را در زمان حال و آینده برآورده سازد [5]. امّا بخش کاربری زمین شهری یکی از بخش­هایی است که در طرح­های شهری ایران مورد غفلت واقع شده است. این غفلت موجب شده تا سرانه­های کاربری­ها به دلیل ویژگی کالبدی– کارکردی، به تنهایی نتوانند پاسخگوی نیازهای برنامه‌ای و ابعاد حقوقی، اقتصادی و اجتماعی استفاده از زمین و فضا باشند و در بیشتر موارد کاربری­های مصوّب تحقّق پیدا نکنند [6] که با این روند، مدیریت و ناپایداری شهری با چالش‌هایی مواجه خواهد شد. بنابراین، سامان‌دهی فضایی- مکانی کاربری­های شهری در راستای پویایی اقتصادی و مدیریت شهری الزامی است؛ زیرا نقش اساسی در کاهش ناسازگاری در میان کاربری‌ها [7] و پیشگیری از شکل­گیری کانون­های جرم­ در شهر دارند [8]. به همین دلیل، نواحی مسکونی 40 تا 60 درصد سطح شهر را اشغال و هویت اصلی شهر را پدید آورده و دارای مقررات با حساسیت خاص شده است .[9] از این ­رو، باید گفت مسکن عنصر اصلی و مهم‌ترین کاربری کمّی و کیفی شهری بوده و از واقعیت‌های جامعه است [10].

   اصولا ارزیابی وضعیت کاربری اراضی شهری و نشان دادن کیفیت سازگاری و ناسازگاری کاربری‌ها قدری پیچیده است. این پیچیدگی به دلیل اثرپذیری و اثرگذاری کاربری‌ها از فرایند رشد سریع و شتابان شهری بوده و زمینه‌ساز ناکارآمدی و نزول کیفیت زندگی شهری در بافت‌های مرکزی و پیرامونی شهرها شده است. بنابراین، در شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری بررسی و ارزیابی کیفیت و چگونگی قرارگیری کاربری‌های شهری یک اصل مهم و ماموریت قابل‌توجه در نزد محققان علوم شهری و شهرسازی است. این مهم با شناخت و تحلیل وضعیت کاربری‌ها از نظر اثرگذاری مثبت یا منفی برای رسیدن به پایداری شهری میسر است. بنابراین، سنجش و ارزیابی سازگاری و همجواری کاربری‌ها در خصوص کاربری مسکونی می‌تواند به کاهش چالش‌های برنامه‌ریزی زمین شهری و ناکارامدی رشد و توسعه شهری کمک نماید. در چند دهه اخیر، فقدان توازن در توزیع کاربری‌های شهری در شهرهای میانه و متوسط، مانند: بجنورد موجب چالش‌هایی در سازگاری و همجواری کاربری‌ها شده است. به‌طوری‌که در بافت پیرامونی شهر ضعف و کاهش کاربری‌های مهم مثل کاربری آموزشی و فضای سبز از یک سو و تمرکز بافت‌های جدید مسکونی در قالب حاشیه‌نشینی از سوی دیگر تهدید جدی در فرآیند توسعه شهری بجنورد محسوب می‌شود.      

   این پژوهش با هدف ارزیابی وضعیت کاربری‌های شهری و میزان همجواری و سازگاری با رویکرد پایداری و مدیریت کاربری اراضی شهری در بجنورد ارایه شده است. برای تحقق هدف باید با توجه به ضرورت پویایی اقتصادی و توزیع عادلانه خدمات شهری، وضعیت کاربری‌های مصوب و مدیریت بهینه منابع شهری در فرایند شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری همواره باید مورد تأکید قرار گیرد.

2- مبانی نظری

در چند دهه اخیر رویکرد جدیدی به نام آمایش اراضی شهری مورد توجه برنامه‌ریزان شهری قرارگرفته است تا راهبردهای اجرایی و اصلاحی را در مورد کیفیت بهره‌گیری و توزیع مناسب اراضی شهری بر مبنای نیازهای شهرنشینان تدارک ببینند. بنابراین، دیدگاه‌هایی کاربردی در نظام برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری دنبال می‌شود که این فرایند را الگویی مؤثر برای بهره‌برداری و محافظت از اراضی شهر با هدف مکان‌یابی و ساماندهی فضایی کاربری‌ها می‌داند. در این فرایند توجه به کاربری اراضی شهری به منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آن­ها و رعایت تناسبات برای ایجاد سرزندگی و پویایی اقتصادی- اجتماعی در شهر ضروری است [11]. بنابراین، در ارزیابی کاربری‌های شهری می­توان معیارها و مدل­های خاصی را برای تحلیل مورد توجه قرارداد؛ از جمله مدل ارزیابی تناسب اراضی از نظر سازگاری که به میزان مطابقت مشخصات اراضی با نیازهای شهری می­پردازد [12] و یا مدل مطلوبیت کاربری اراضی که تعاملات فضایی، زیرساختی و فعالیت‌های اجتماعی- اقتصادی را مورد بررسی قرار می­دهد [13]. همچنین، در سنجش و ارزیابی کاربری اراضی شهری به دو بنیان نظری کمّی و کیفی توجّه شده است [14]. در ارزیابی کیفی، مؤلّفه­هایی چون: سودمندی اجتماعی، موازنه برنامه‌ریزی، وابستگی، سازگاری، مطلوبیت و ظرفیت، اهداف، اقدامات و غیره مدّنظر قرار می­گیرند [15]. در تکنیک ارزیابی از طریق معیارها و ماتریس‌های بهینه، کاربری‌ها در کنار یکدیگر با توجه به وابستگی، سازگاری، ظرفیت و مطلوبیت انواع کاربری‌ها در سطح شهر، استقرار بهینۀ کاربری‌ها، پس از جمع‌آوری اطلاعات وضع موجود کاربری‌های زمین شهری، با استفاده از ماتریس‌هایی به چگونگی استقرار کاربری‌ها در کنار یکدیگر در سطح شهر می‌پردازد [16]. مفهوم سازگاری به وجود یک ارتباط منطقی بین روابط در یک فضای حاصل از اشتراک فعالیت، مکان و فضا اشاره دارد .[17] یکی از اهداف اصلی برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، همجواری مناسب کاربری‌ها بر اساس ماتریس سازگاری است [18]. با توجه به اصول زیست‌محیطی توسعه پایدار تناسب و سنخیت کاربری اراضی شهری با کاربری مسکونی امری الزامی است و رابطه معنی‌داری بین سازگاری کاربری‌ها و شهر سالم وجود دارد .[19] زیرا فاصله کاربری‌های ناسازگار با کاربری مسکونی جهت جلوگیری از آلایندگی و پایداری محیط مسکونی اهمیت فراوانی دارد.

   بنابراین، دیدگاه­های مختلفی در نظام کاربری اراضی به طور عام و کاربری اراضی شهری به طور خاص مطرح بوده است. امّا اولین نظریه در مورد کاربری اراضی با رویکرد بهره­وری اقتصادی و انواع کاربری زمین با فاصله‌گیری از مراکز شهری در قرن نوزدهم مطرح شد [20]. در قرن بیستم و بعد از دهۀ 1960 کیفیت استفاده از کاربری اراضی شهری به عنوان دیدگاهی مهم در ادبیات برنامه­ریزی شهری مورد توجه قرار گرفت [21]. تاکنون نظریه‌های متعددی مانند رهیافت اکولوژی انسانی، اقتصاد زمین، رهیافت سیستمی، برنامه‌ریزی مشارکتی، ساماندهی زمین و... در رابطه با مطالعات کاربری اراضی شهری مطرح شده است که ماتریس‌های 4گانه سازگاری ،مطلوبیت، ظرفیت و وابستگی را توجیه می‌کنند. امّا نظریه­هایی مانند نظریه اجتماعی– اقتصادی و کاربری زمین شهری، کارکردگرایی، فرهنگ­گرایی، مدرنیسم و پست‌مدرنیسم، توسعۀ پایدار شهری و برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری مرتبط و مفید تشخیص داده شد که به طور خلاصه تبیین شده است.

   نظریه اجتماعی– اقتصادی و کاربری زمین شهری: در این نظریه منافع و مالکیت عمومی در بعد اجتماعی و توجه به زمین و مسکن از بعد اقتصادی برای افزایش کارایی و مطلوبیت‌بخشی کیفیت زندگی شهروندان مورد تأکید است. به عبارت دیگر، از یک سو اراضی شهری نباید قربانی منافع خصوصی شود و از سوی دیگر، زمین و مسکن به عنوان یک کالای کمیاب اقتصادی باید تحت کنترل و برنامه‌ریزی قرار گیرد.

   دیدگاه کارکردگرایی: این دیدگاه کاربری اراضی شهری را ابزاری برای سهولت و تقویت کارایی شهری می­داند و بر سرانه­های زمین در برنامه­ریزی شهری تأکید می­کند. استفاده از این نظریه در کاربری اراضی شهری، هدایت و نظارت هدفمند فرایند توسعه شهری بوده است [22].

   دیدگاه فرهنگ‌گرایی: در این دیدگاه بر تقدّم شاخص­های فرهنگی- اجتماعی در برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری و کاربری­های مؤثّر در زیبایی شهر تأکید می­شود [23].

   دیدگاه مدرنیسم: در دهه­های اخیر منطقه­بندی شهری براساس عملکردهای خاص بدون توجّه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنّت در تراکم‌های عمودی و آزاد و بر اساس سلسله مراتب شهری تحقّق یافته است و فن­گرایی نیز با توسعۀ عمودی و بلندمرتبه‌سازی تبلور داشته است. بنابراین، کاربری اراضی شهری برای تحقّق اهداف این نظریه موضوع جدّی و با اهمیّت بوده است.

   دیدگاه پست مدرنیسم: در این دیدگاه تلفیقی از عناصر قدیم و جدید و در فرایندی مشارکتی، برنامه­های توسعه شهری و موضوع کاربری اراضی شهری مورد توجّه است .[24]

   دیدگاه توسعه پایدار شهری: در این دیدگاه موضوع کاربری زمین از طریق استفادۀ بهینه و حداکثری درحال و آینده مورد توجّه است [25]. همچنین، در این دیدگاه موضوعاتی مانند جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه‌ای، کاهش ظرفیت­های تولیدی محیط طبیعی، حمایت از بازیافت­ها در شهر با رویکرد برنامه­ریزی مطرح است [26]. با چنین رویکردی، شهر به لحاظ کالبدی و فضایی دارای فشردگی و انسجام و از نظر اجتماعی و اقتصادی دارای برابری خواهد بود و از منظر توسعه پایدار شهری یک دستاورد مهم به شمار می­رود [27].

   دیدگاه برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری: این دیدگاه بر شخصی کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت و ساماندهی فضایی شهر، تعیین ساخت­ها و چگونگی انطباق آن­ها با یکدیگر و سیستم­های شهری تأکید دارد .[28] در برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری تلاش می­شود تا الگوهای اراضی شهری به صورت علمی مشخّص و مکان­یابی فعالیت­های مختلف در شهر در انطباق و هماهنگی با یکدیگر و سیستم­های شهری قرار گیرند [29]. با این باور می‌توان برنامه­ریزی شهری را با برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و توسعه پایدار شهری هم جهت دانست [30]. دستاورد نظری دیدگاه‌های فوق در این مقاله از یک سو تطبیق وضع موجود کاربری‌ها با اصول شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری برای رسیدن به پایداری فرایند توسعه شهری است و از سوی دیگر کاربست این دیدگاه‌ها در تطبیق و تحلیل چگونگی تغییر کاربری‌های مصوب شهری در بجنورد است. لذا در این مقاله دو رویکرد توسعه پایدار شهری و برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری بیشتر مبنای تطبیق و تحلیل بوده است.

3- پیشینه تحقیق

در سال­های اخیر پژوهش­های متعدّد و متفاوتی در حوزه خارجی و داخلی پیرامون سازگاری و همجواری کاربری‌های اراضی شهری انجام شده است. در بخش خارجی هریسپریگر و همکارانش (2018) در مقاله‌ای با عنوان «تغییر کاربری اراضی شهری: نقش برنامه‌ریزی استراتژیک فضایی» تأثیر برنامه‌ریزی فضایی در تغییر کاربری اراضی شهری را بررسی کرده و بر نقش عناصر حاکمیتی و شرایط بیرونی در مدیریت کاربری شهری برای رشد و توسعه پایدار تأکید کردند .[31] چینیکی و همکارانش (2019) در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی رابطه بین کاربری ترکیبی و سازگاری با کاربری اراضی در خلیج الجزایر» مدلی ترکیبی را برای سازگاری کاربری‌های شهری ارایه کردند. در این مدل تأثیر عوامل بیرونی را در تغییر کاربری‌های شهری مورد بررسی قرارداده و نتیجه‌گیری کردند کاربری ترکیبی نقش مهمی در ایجاد مناطق شهری پایدار دارد و به برقراری تعادل بین کاربری‌های شهری برای بهبود عملکردهای شهری کمک بیشتری می‌کنند .[32] رحمان و اسزبو (2021) در مقاله خود با عنوان «بهینه‌سازی کاربری اراضی شهری دارای چند هدف با استفاده از داده‌های مکانی: یک بررسی سیستماتیک» به موضوع بهینه‌سازی کاربری اراضی شهری پرداخته و نتیجه‌گیری کرده‌اند که فشرده‌سازی فضا و کالبد شهر و حداکثرسازی کاربری زمین برای رسیدن به پایداری شهری یک ضرورت است [33]. در حوزه داخلی و محلی نیز پژوهش‌هایی تاکنون ارایه شده است. میمندی پاریزی وکاظمی‌نیا (1394) در مقاله خود با عنوان ارزیابی سازگاری کاربری اراضی بر اساس مدل GIS-AHP  و بررسی الگوی توزیع کاربری‌ها و تأثیرات آن‌‌ها بر کیفیت زندگی شهری، مورد شناسی: بافت قدیم شهر کرمان، حاکی از آن است که کاربری‌ها در بافت قدیم شهر کرمان در وضع موجود از نظر سازگاری، نظام توزیع و الگوی همجواری، هماهنگی چندانی با معیارهای برنامه‌ریزی شهری ندارند .[34] نتایج مقاله حاج علیزاده (1396) با عنوان ارزیابی و تحلیل مطلوبیت همجواری کاربری‌های عمومی بافت میانی (نمونه موردی شهرک سبلان اردبیل) نشان می‌دهد که کاربری صنعتی با ضریب اهمیت 298/0 بیشترین امتیاز و کاربری مسکونی با 014/0، کمترین امتیاز را از نظر ناسازگاری کاربری‌ها در محدوده مورد مطالعه به دست آوردند [35]. ابراهیم زاده و قادرمزی (1396) درمقاله خود با عنوان ارزیابی کمی و کیفی کاربری اراضی شهری با تأکید بر پایداری کاربری مسکونی، نمونه موردی: شهر دهگلان در استان کردستان، به این نتیجه رسیدند که محلات مسکونی شهر به لحاظ چگونگی استقرار کاربری­ها تفاوت چشمگیری را نشان می­دهند. به طوری که در اکثر محلات مسکونی به علت وجود کاربری ناسازگار یا به علت عدم وجود کاربری­هایی که کاربری مسکونی به آن وابسته است، عدم سازگاری کاربری مسکونی مشاهده می‌گردد .[36] درویشی (1400) در مقاله خود با عنوان ارزیابی کمّی و کیفی کاربری اراضی شهر با استفاده از ماتریس چهارگانه جهت رسیدن به اهداف توسعۀ پایدار شهری (مطالعۀ موردی: شهر مرند) به بررسی وضعیت کاربری اراضی شهر مرند پرداخته و نتیجه‌گیری کرده است کاربری‏های شهر مرند به لحاظ کیفی روند توزیع، استقرار و کارکردهای متقابل کاربری‏های شهری در شرایط فعلی منتفی و نامناسب است و توزیع ناعادلانة برخی خدمات شهری باعث تمرکز بیشتر جمعیت در برخی نواحی شهر شده است .[37] ارزمانی و همکاران (1399) در مقالۀ «تحلیل بازآفرینی شهری با تأکید بر بعد کالبدی بجنورد»، به بحث بازآفرینی شهری در کاربری مسکونی پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش نشان داده است که نوسازی بافتهای مسکونی باعث کم‌توجهی به سایر کاربری‌ها و عدم رعایت اصول بازآفرینی، مانند: توجه به زیرساخت‌ها، اوقات فراغت و ... شده است [38]. جمعه­پور و همکاران (1399) نیز در مقالۀ «تبیین اصول، ابعاد و مؤلّفه­های رویکرد شهر اکولوژیک به شهر بجنورد»، بر ضرورت پایداری شهری در نتیجه تغییر کاربری‌ها تأکید کرده و نشان داده­اند که رشد و توسعه سریع شهر بجنورد از عوامل بازماندن این شهر از اصول توسعه پایدار و کاهش میزان انطباق­پذیری آن با عوامل تحقّق شهر اکولوژیک مانند هوشمندسازی، بهره‌گیری از حمل‌ونقل عمومی، مدیریت حاشیه­نشینی و ... بوده است .[39] انجام دادن پژوهش‌های متعدد و متفاوت خارجی و داخلی در حوزه برنامه‌ریزی و نظام کاربری اراضی شهری بیانگر اهمیت و ضرورت توجه به این مهم در شهرسازی و مدیریت شهری است. در حوزه محلی هیچ یک از محققان به موضوع مهم چگونگی سازگاری و همجواری کاربری‌های شهر بجنورد با کاربری مسکونی، نپرداخته‌اند یا در تحقیقات خود اشارۀ جزیی نموده­اند.

   همچنین، پژوهش‌های پیشین ارزیابی کاربری‌های شهری در بجنورد را در سطوح شهری بررسی نکرده‌اند. لذا این پژوهش ضمن توجه به ارزیابی میزان سازگاری و ضرورت همجواری در کاربری‌های شهری نتایج قابل سنجش و تطبیقی از نظر رشد و توسعه هدفمند شهری را در محدوده تحقیق ارایه کرده است.

4- روش تحقیق

این پژوهش ماهیت توسعه­ای- کاربردی دارد و به لحاظ روش پژوهش، تطبیقی و تحلیلی با استفاده از مدل ارزیابی تناسبی اراضی شهری و مطلوبیت اراضی شهری بوده است. داده‌‌های جمع‌آوری‌شده به روش نمونه‌گیری در دسترس، از متخصصان و نخبگان مرتبط در شهرداری بجنورد، اداره‌کل راه و شهرسازی و دفتر شهری و فنی استانداری خراسان شمالی انجام شده است. ارزیابی به دو صورت کمّی و کیفی در 5 مرحله انجام گرفته است.

   در مرحله اوّل، شناسایی و بررسی وضع موجود و در مرحله دوم، تحلیل سطوح و سرانه کاربری‌های شهری در مقایسه آن با استانداردهای پیشنهادی در طرح جامع و مرحله سوم، بررسی و ارزیابی شاخص‌ها به صورت کمی انجام شده است. ارزیابی کمی کاربری اراضی با تقسیم شهر به 2 بافت میانی و پیرامونی به مساحت 1852 هکتار و نمایش دو بافت شهری (میانی- پیرامونی) در قالب 12 حوزه به صورت فرضی و با انتخاب 4 شاخص مساحت، تراکم، سرانه و متوسط مساحت قطعات مسکونی که مؤثرترین و مهم­ترین شاخص­های مرتبط با کاربری مسکونی بوده، بر مبنای مدل ارزیابی تناسب اراضی و مطلوبیت کاربری اراضی انجام شده است. در مرحله چهارم، برای ارزیابی کیفی کاربری­ها با تشکیل ماتریس 2 شاخص سازگاری و همجواری از نظر مطلوبیت، مورد ارزیابی قرار گرفته است. در مرحله آخر، برای ارزیابی وضعیت سازگاری کاربری‌های شهری با کاربری مسکونی و میزان پایداری، با تشکیل ماتریس و وزن‌دهی (9-1) ماتریس به شیوۀ AHP و تعیین فاصله از ابزار Distance در محیط نرم‌افزار Arc GIS، اقدام به تهیه نقشه و تحلیل آن شده است. شکل 1 مدل مفهومی پژوهش را نشان داده است.

5- یافته‌های تحقیق         

مکان پژوهش شهر بجنورد مرکز استان خراسان شمالی با جمعیت 228931 نفر، بزرگ­ترین و پرجمعیت‌ترین شهر استان است [40]. این شهر موقعیت مکانی مرکزی دارد و کارکرد عمده آن خدماتی، اداری و سیاسی است  [41] (شکل 2).

Fig. 2 Location of Bojnord city in North Khorasan Province

شکل 2 موقعیت شهر بجنورد در استان خراسان شمالی

منبع : [41]

   بجنورد با حاشیه­های شهری وسعتی معادل 2854 هکتار، شامل محدوده و حوزه خدمات شهرداری را دربرمی‌گیرد که 8/34 درصد به صورت بایر و بدون‌استفاده رها شده است .[42] محدودۀ مورد مطالعه در این تحقیق به مساحت 1852 هکتار شامل دو بافت با تفکیک فرضی به صورت بافت میانی و پیرامونی است.  

• بافت میانی: شکل‌گیری بافت میانی، مربوط به تحولات شهرنشینی دهه‌های اوّل عصر حاضر است که وسعتی در حدود 535 هکتار از مساحت شهر را شامل می­شود [43]. حدود 154 هکتار این بافت فرسوده است [44]. این بافت به دلیل قدمت بالا، مصالح با کیفیت نامناسب، ریزدانه بودن قطعات، همجواری نامناسب کاربری­ها و دسترسی نامناسب به بیمارستان، مراکز درمانی و اورژانس و آتش­نشانی آسیب­پذیرتر از بافت‌های دیگر شهر است. در بافت میانی، توزیع متعادل جمعیتی وجود ندارد و الگوی تراکم و تمرکز تصادفی است [45]. متوسط قطعات مسکونی در این بافت بالای 270 مترمربع مساحت دارد که بهترین وضعیت را درسطح شهر داراست [46]. از نظر شبکه معابر بیش از 20 درصد معابر در این بافت جهت شرقی- غربی بوده و در انطباق با اقلیم منطقه قرار دارد. تراکم جمعیتی نیز بین 79 تا 134 نفر در هکتار متغیر است.

• بافت پیرامونی: شامل مناطق گسترش‌یافته، خارج از دو کمربندی شمالی و جنوبی شهر است. این بافت که محلات برنامه‌ریزی شده با الگوی شطرنجی، محلات خودرو با عملکرد روستایی و روستاهای ادغام شده، محصول توسعۀ سریع و ناموزون شهر پس از دهه 1340 است (شکل 3).

Fig. 3 Bojnord city, separated by middle and peripheral texture

شکل 3 شهر بجنورد به تفکیک بافت میانی و پیرامونی

منبع: [47]

   این بافت وسعتی معادل 1855 هکتار دارد [47]. الگوی توزیع جمعیت تصادفی است، امّا نسبت به بافت میانی تعادل بیشتری دارد. داده‌های تحقیق شامل مجموعه‌ای از کاربری‌ها و فعالیت‌هاست که مساحت 1852 هکتار شهر  و در قالب 12 حوزۀ بر مبنای میزان اهمیت و بیشترین سهم از کاربری‌ها تعیین و مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است. برای سهولت کار، کاربری­ها و فعالیت‌ها به صورت تصادفی در 7 گروه اصلی طبقه‌بندی شده و در جدول 1 ارایه شده است (جدول 1).

جدول 1 نحوۀ استفاده از اراضی در شهر بجنورد

Table 1 How to use land in Bojnord

منبع: یافته‌های تحقیق

   همان‌طور که در جدول شمارۀ 1 مشاهده می‌شود، نزدیک به 24 درصد از سطح شهر، اراضی بایر و 3/13درصد را نیز کاربری‌های غیرشهری و در مجموع 3/37 درصد را به خود اختصاص داده است. گروه اصلی سکونت با 5/27 درصد اراضی و سرانه 2/42 مترمربع مسکن، بیشترین سطح، تأسیسات و تجهیزات شهری با 8/1 درصد کمترین میزان از اراضی سطح شهر را به خود اختصاص داده است.

   نظر به اهمیت کاربری مسکونی و سهم آن در بین گروه‌های اصلی فعالیت، بررسی سازگاری و ناسازگاری در بحث همجواری کاربری‌ها و سنجش و ارزیابی کمی و کیفی این کاربری، مهم و قابل‌توجه است. تحلیل تطبیقی در این موضوع نیز می‌تواند راهگشای فهم پایداری شهری و رابطه آن با کاربری مسکونی از نظر سازگاری- پایداری و همجواری باشد. نتایج در دو بخش کمّی و کیفی مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفته‌اند.

   برای ارزیابی کمّی وضع موجود کاربری مسکونی از 4 شاخص مساحت، تراکم، سرانه و جمعیت با توجه به میزان اهمیّت و میزان تأثیرگذاری این شاخص‌ها استفاده شده است. به لحاظ شاخص­های مسکونی، این 4 شاخص بیانگر این است که مساحت 12 حوزۀ مورد ارزیابی به 1852 هکتار و جمعیت آن 74680 نفر بوده است. بیشترین تراکم با 117 نفر در حوزۀ 6 و در بافت میانی شهر قرار دارد. در حالی که بیشترین مساحت اشغال شده به میزان 262 هکتار و بیشترین جمعیت حوزۀ شهری به تعداد 17300 نفر به حوزۀ 9 تعلق دارد. بیشترین سرانه مسکونی به میزان 6/69 مترمربع در حوزۀ 8 شهر بجنورد بوده است (جدول 2).

جدول 2 شاخص‌های کمّی شهر بجنورد به تفکیک حوزه‌های شهری

Table 2 Quantitative indicators of Bojnord city by urban areas

منبع: [48]

   ارزیابی وضع موجود کاربری اراضی شهر بجنورد بیانگر این است که ارزیابی کمّی کاربری‌های شهری به عوامل متعددی همچون فرهنگ، اقتصاد، اشتغال، موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی و غیره بستگی دارد.

   حوزه‌های واقع شده در بافت حاشیه‌ای بجنورد به جز حوزه 6 با توجّه به تراکم کم و متوسط از 37-55 متر متغیر و با استاندارد سرانه‌های شهری ایران متناسب‌اند. در حالی که حوزه 6 به همراه بافت میانی بجنورد که از تراکم جمعیتی بالاتری برخوردارند، کمبود نسبی سرانه مسکونی نسبت به استانداردهای پیشنهادی مشاهده شده است که این امر نشان‌دهنده عدم تعادل و تناسب لازم در بین محلات شهری بافت میانی و حوزه‌های بافت پیرامونی به لحاظ سرانه کاربری مسکونی است. از این رو در این قسمت ارزیابی کیفی کاربری اراضی شهر بجنورد از دو معیار سازگاری کاربری اراضی و همجواری این کاربری‌ها استفاده شده است.

   کاربری‌های همجوار از نظر سازگاری در 5 حالت زیر دسته‌بندی می‌شوند:

1. کاملاً سازگار، و فعالیت آنها کاملاً بر یکدیگر منطبق است.
2. نسبتاً سازگار، هر دو کاربری متعلق به یک دسته  با تفاوت جزیی
3. بی‌تفاوت، کاربری‌ها می‌توانند بدون اثر منفی کنار یکدیگر قرار گیرند .
4. نسبتاً ناسازگار، میزان ناسازگاری بین دوکاربری از سازگاری آنها بیشتر است.
5. کاملاً ناسازگار، دو کاربری بدون همخوانی و درتقابل با یکدیگر هستند.

   از مهم‌ترین معیارها جهت تعیین سازگاری یا عدم‌سازگاری، می‌توان وابستگی کاربری، راحتی و آسایش، کیفیت هوا، کیفیت صدا، شبکه ارتباطی، بو، دید و منظر و غیره را بیان کرد.

   در این پژوهش، بر اساس اطلاعات وضع موجود کاربری‌ها، نحوه استقرار آنها و بر اساس میزان ظرفیت هر یک از کاربری‌های خدماتی، ماتریس سازگاری کاربری‌ها تدوین شده و چگونگی سازگاری کاربری‌ها در رابطه با همجواری ارزیابی وتحلیل شده و نتایج آن در جدول 3 نمایش داده شده است. در جدول 3، حالت کاملا سازگار با عدد 1، حالت نسبتا سازگار 2، حالت بی‌تفاوت 3، حالت نسبتاً ناسازگار 4 و حالت کاملا ناسازگار با عدد 5 نمایش داده شده است.

   جمع عددی کمتر، بیانگر سازگاری و جمع عددی بیشتر، بیانگر بالاترین سطح ناسازگاری و مشکلات همجواری در بین کاربری‌هاست. نتایج نهایی حاصل از تحلیل یافته‌ها بیانگر آن است که فعالیت‌های شهری که با کاربری مسکونی ناسازگارند، شامل تأسیسات با جمع عددی 50، انتظامی 58، صنعتی- تولیدی 64، گورستان 76 و پارکینگ 64  بوده و با توجه به وسعت کم شهر و کم بودن ترافیک شهری در یک نقطه خاص و به صورت متمرکز در یک خیابان به تمام شهر خدمات می‌رسانند، لذا در مکان‌های مذکور بیشترین آلودگی هوا و صدا و در نتیجه، بیشترین ناسازگاری و وضعیت ناپایداری را با کاربری مسکونی دارند.

    همچنین، در بجنورد کاربری فضای سبز به صورت کاملا نابرابر در بین حوزه‌های شهر توزیع شده است، به‌گونه‌ای که در بیشتر محلات سرانه این کاربری نزدیک به صفر و یا بسیار ضعیف است. از نظر مدیریت مالی و اقتصادی این مهم موجب تغییر راهبرد هزینه‌ای در بعد کارکرد مالی شهرداری با هدف ایجاد یا تأمین فضای سبز خواهد شد.

   برای تعیین میزان سازگاری کاربری‌ها با کاربری مسکونی در سامانه اطلاعات جغرافیایی ابتدا عوامل مؤثر، شاخص‌ها و محدودیت­ها (براساس تحقیقات صورت گرفته و همچنین، نظرهای کارشناسان شهرداری بجنورد و اداره‌کل راه و شهرسازی استان خراسان شمالی با توجه به تجارب ایشان در  زمینه عوامل مؤثر در سازگاری کاربری‌ها) به صورت لایه­های نقشه تهیه و مورد پردازش و تحلیل قرار گرفته است.

   در این پژوهش، بر اساس عوامل مؤثّر بر سازگاری و متناسب با نوع مدل کاربردی در تحقیق (AHP) و شناخت شرایط جغرافیایی، اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و ... بجنورد و بهره‌گیری از نظرهای جامعه مورد مطالعه (بجنورد) با شاخص فاصله از کاربری مسکونی مشخص شدند و جهت تبدیل به لایه اطلاعاتی، به منظور شناخت مناطق اولویت­دار برای سازگاری شناسایی شده و به منظور یافتن لایه سازگاری کاربری‌ها با کاربری مسکونی در قالب 9 کاربری به شرح جدول 3 دسته­بندی شده‌اند.

جدول 3 طبقه‌بندی و وزن‌دهی فاصله کاربری‌ها نسبت به کاربری مسکونی

Table 3 Classification and weighting of the distance of land uses compared to residential land use

منبع: یافته‌های تحقیق

   به منظور تعیین میزان همجواری مطلوب کاربری‌ها که بیشترین سازگاری را با کاربری مسکونی دارند، برای تهیه نقشه‌ها، از نرم‌افزارArc GIS  و برای  تعیین فاصله مناسب، از ابزار تعیین فاصله یا Distance استفاده شده است. بنابراین، هریک از کاربری‌ها با توجه به وسعت و جمعیت شهر برای تعیین مناسب‌ترین فاصله با کاربری مسکونی در پنج دسته طبقه‌بندی شده و با توجه به نظر کارشناسان از 1 تا 9 وزن‌دهی شده که به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه‌ها و شکل‌های هریک از کاربری‌ها ترسیم و به شرح زیر ارایه شده است:

   کاربری آموزشی: با توجه به طرح تفصیلی شهر بجنورد از 58 درصد مساحت پیش‌بینی شده 10 درصد این کاربری تحقق یافته است. کاهش تحرکات جمعیتی و جمعیت لازم التعلیم موجب کاهش نیاز به این کاربری شده است. در ارتباط با کاربری آموزشی و سازگاری آن با کاربری مسکونی، هرچه فاصله کمتر باشد، بیشترین وزن (9) را به خود اختصاص می‌دهد و هرچه فاصله بیشتر باشد، وزن آن کمتر (1) خواهد بود.

   لذا در همجواری کاربری آموزشی با کاربری مسکونی بیشترین امتیاز به فاصله 75-150 و کمترین امتیاز به دلیل عدم دسترسی آسان ساکنان به فاصله بیشتر از 500 متر اختصاص یافت. همان‌طور که در شکل 4 دیده می‌شود، همجواری کاربری آموزشی با کاربری مسکونی از وضعیت نسبتاً سازگار و در مواردی کاملا سازگار برخوردار بوده که وضعیت پایداری را به نمایش گذاشته است. همچنین، مشاهده می‌شود این کاربری در بافت پیرامونی شهر به صورت نامتعادل توزیع شده است (شکل 4).

Fig. 4 Status of educational use with residential use in Bojnord

شکل 4 وضعیت کاربری آموزشی با کاربری مسکونی

   کاربری تجاری: در شهر بجنورد سهم عمده کاربری تجاری به خرده‌فروشی اختصاص دارد. بیشترین امتیاز (9) به کمترین فاصله (0- 75) از کاربری مسکونی داده شده است. لذا با توجه به اینکه بیشترین واحدهای تجاری در مرکز شهر استقرار دارند، همان‌گونه که در شکل 5 مشاهده می‌شود، کاربری تجاری از وضعیت مطلوب همجواری نسبت به کاربری مسکونی به ویژه در بافت میانی برخوردار است (شکل5).

Fig. 5 Status of business use with residential use in Bojnord

شکل 5 وضعیت کاربری تجاری با کاربری مسکونی

   کاربری اداری: حدود 11 درصد این کاربری در مکان‌های پیشنهادی طرح تفصیلی تحقق یافته است، درحالی که حدود 65 درصد مساحت پیش‌بینی شده را شامل می­شود. در کاربری اداری، به دلیل ایجاد مزاحمت‌ها و مشکلاتی از جمله ایجاد ازدحام جمعیت، ترافیک و مشکلاتی از این قبیل و همچنین، نیاز به دسترسی سریع‌تر و آسان و بهتر به این کاربری بیشترین وزن (9) به فاصله 300 - 150 متر از کاربری مسکونی داده شد و کمترین فاصله کاربری اداری با کاربری مسکونی کمترین وزن (1) را به خود اختصاص داده است.

    به دلیل اینکه در بجنورد کاربری اداری بیشتر در بافت میانی شهر و در فواصل کمی نسبت به کاربری مسکونی قرار دارد، وضعیت نامطلوبی دارد (شکل6).

Fig. 6 Status of official use with residential use in Bojnord

شکل 6 وضعیت کاربری اداری با کاربری مسکونی

   کاربری تأسیسات شهری: 28 درصد این کاربری درطرح تفصیلی محقق شده و 84 درصد مساحت پیشنهادی را شامل می‌شود. در کاربری تأسیسات شهری به سبب مشکلات زیست‌محیطی بیشترین وزن (9) به دورترین فاصله (500+) از کاربری مسکونی تعلق گرفته است. با توجه به شکل 7 کاربری تأسیسات شهری در مراکز نواحی توزیع شده و عدم همجواری مطلوب برای این کاربری به ویژه در بافت پیرامونی مشاهده می‌شود (شکل7).

Fig. 7 Status of urban facilities with residential use in Bojnord

شکل 7 وضعیت کاربری تأسیسات شهری با کاربری مسکونی

   کاربری ورزشی: حدود 98 درصد این کاربری در طرح تفصیلی تغییر پیدا کرده و از 18 درصد مساحت پیش‌بینی شده در طرح، فقط 4/. درصد با مکان‌یابی پیشنهادی در طرح مطابقت دارد [49]. به دلیل ناتوانی در تملک زمین توسط بخش خصوصی، وضعیت این کاربری در شهر نامطلوب و به علت سروصدای ناشی از فعالیت، این کاربری کمترین امتیاز (1) به فاصله 75 - 0 متر از کاربری مسکونی داده شده است، اما به دلیل توازن در تعادل فضایی، در این کاربری بیشترین وزن (9) به فاصله 150 - 75 متر داده شده است. همان‌گونه که در شکل 8 مشاهده می‌شود، موقعیت قرارگیری کاربری ورزشی با توجه به فاصله کم آن از نواحی مسکونی بافت میانی شهر در وضعیت همجواری نامناسبی قرارگرفته است. وضعیت این کاربری در بافت پیرامونی بجنورد نیز با توجه به فاصله نسبتاً کم آن از نواحی مسکونی و سطح اشغال بیشتر این کاربری در این ناحیه، در وضعیت نسبتاً نامطلوب و ناپایدار قرار گرفته است.

   همچنین، به علت تمرکز بیشتر این کاربری در بافت میانی، توزیع نامتعادل کاربری ورزشی در قسمت‌هایی از بافت پیرامونی بجنورد محسوس است (شکل8).

Fig. 8 Status of sports with residential use in Bojnord

شکل 8 وضعیت کاربری ورزشی با کاربری مسکونی

   کاربری درمانی: کاربری درمانی در 13 درصد مکان‌های پیشنهادی در طرح تحقق یافته که 54 درصد مساحت پیشنهادی را شامل می‌شود. قیمت بالای زمین در قطعات پیشنهادی بافت میانی زمینه ناتوانی در تملک اراضی و عدم تحقق این کاربری مهم مؤثّر بوده است. در رابطه با کاربری درمانی کمترین امتیاز (1) به فاصله بالای 500 متر داده شده است؛ زیرا فاصله زیاد درمانگاه از مناطق مسکونی باعث ایجاد تلفات بیشتر در مواقع اضطراری می‌شود. در این شهر بیشترین امتیاز (9) به فاصله 500 - 300 متر داده شده است. با توجه به تحلیل نقشه همجواری کاربری درمانی همجواری نسبتاً سازگار در بیشتر شهر و به ویژه نواحی مرکزی دیده می‌شود (شکل9).

Fig. 9 Status of health with residential use in Bojnord

شکل 9 وضعیت کاربری درمانی با کاربری مسکونی

   کاربری فضای سبز: در طرح تفصیلی شهر 32 درصد سطوح به فضای سبز اختصاص یافته و 58 درصد تغییر کاربری یافته و شهر با کمبود شدید فضای سبز عمومی مواجه است. در این پژوهش، کاربری فضای سبز که یکی از مهم‌ترین کاربری‌ها در پایداری مسکونی است، با توجه به موقعیت و وسعت بجنورد و ویژگی‌های اقلیمی منطقه، با میانگین بارش سالانه 280 میلی‌متر، نزدیکترین فاصله از این کاربری با کاربری مسکونی بالاترین وزن و امتیاز (9) را به خود اختصاص داده است و با فاصله گرفتن این کاربری از کاربری مسکونی، از امتیاز آن کاسته می‌شود.

    لذا با توجه به کمبود شدید کاربری فضای سبز به‌خصوص در نواحی پرتراکم بافت میانی، بیشترین سازگاری و پایداری مشاهده می‌شود (شکل10).

Fig. 10 Status of green space with residential use in Bojnord

شکل 10 وضعیت کاربری فضای سبز با کاربری مسکونی

   کاربری صنعتی- کارگاهی: این طرح در طرح تفصیلی 40 درصد تحقق نیافته و 52 درصد تغییر کاربری داده شده است. در همجواری کاربری مسکونی با کاربری صنعتی- کارگاهی، به دلیل ایجاد آلودگی (صوتی، هوا، آب) و همچنین، ایجاد مزاحمت بعضی از فعالیت‌های صنعتی و کارگاهی برای کاربری مسکونی، بیشترین امتیاز (9) به فاصله بیشتر از 500 متر و کمترین امتیاز (1) به فاصله 0- 75 اختصاص یافته است. با توجه به شکل 11 همجواری کاربری صنعتی- کارگاهی با کاربری مسکونی وضعیت کاملا ناسازگاری دارد، به ویژه درقسمت‌های غربی بافت پیرامونی که تعداد این کاربری افزایش می‌یابد (شکل11).

Fig. 11 Status of industrial-production with residential use in Bojnord

شکل 11 وضعیت کاربری صنعتی- کارگاهی با کاربری مسکونی

   کاربری فرهنگی- مذهبی: در طرح تفصیلی 59 درصد کاربری فرهنگی تحقق نیافته که به دلیل کاهش اهمیت این کاربری (سینما، فرهنگسرا، کتابخانه و...) در نزد مدیران بوده است. اما کاربری مذهبی به دلیل مشارکت عمومی در وقف زمین و سرمایه‌گذاری عمومی، وضعیت مطلوب دارد و 72  درصد تحقق یافته است. به منظور دسترسی هرچه راحت‌تر و با توجه به اینکه این دو کاربری در بعضی از ایام سال محل برگزاری آیین‌های مذهبی و فعالیت‌های فرهنگی است و همراه با تجمع عده­ای از ساکنان است، بیشترین امتیاز را به فاصله 150- 75 متر داده شده است. لذا با توجه به یافته‌های حاصل از تحلیل نقشه کاربری مذهبی بجنورد، بیشترین عدم مطلوبیت کاربری‌ها در بخش مرکزی شهر دیده می‌شود (شکل12).

Fig. 12 Status of cultural-religious with residential use in Bojnord

شکل 12 وضعیت کاربری فرهنگی- مذهبی با کاربری مسکونی

6- نتیجه‌گیری

شتاب در رشد و توسعه نابسامان شهری توجه به نظام برنامه‌ریزی کاربری اراضی را دوچندان کرده است. به‌طوری‌که برنامه‌ریزی کاربری اراضی به ‌عنوان اساس و کانون برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی درآمده است. با این روند تناسب و سنخیت کاربری مسکونی به‌ عنوان اصلی‌ترین کاربری شهری با دیگر کاربری‌های شهری امری ضروری در اقتصاد و مدیریت شهری بوده و سازگاری کاربری‌ها با کاربری مسکونی و انطباق‌پذیری کاربری‌ها با آن مهم است، چرا که سامان‌یابی فضایی- مکانی کاربری‌ها برای تحقق توسعه پایدار شهری یک ضرورت به شمار می‌رود.

   سنجش و ارزیابی کاربری‌های مورد پژوهش در این تحقیق نشان داد، نحوه استقرار کاربری اراضی در بجنورد و توزیع این کاربری‌ها به‌ویژه کاربری مسکونی در راستای واگرایی بوده و به تشدید نابرابری و عدم تعادل از نظر سازگاری و مطلوبیت با استانداردهای شهری کمک کرده است. به‌طوری‌که از نظر سازگاری کاربری تولیدی- کارگاهی با توجه به وسعت و نوع تولید محصول و قرارگیری در بافت‌های مسکونی در تضاد کارکردی با کاربری مسکونی قرارگرفته‌اند. از نظر مطلوبیت نیز کاهش میزان مطلوبیت کاربری مسکونی با کاربری آموزشی در شهر بجنود آشکار است.

   بنابراین، این روند می‌تواند در چالش‌های مدیریت شهری در حوزه کالبدی و هدایت شهر به سوی توسعه ناپایدار مؤثر باشد. همچنین، نتایج این پژوهش نشان داد عدم تحقق کاربری‌های مصوب و توزیع نامناسب و ناسازگار کاربری‌ها با کاربری مسکونی روند نابسامانی را آشکار کرده و کارکرد مدیریت شهری را در هدایت بهینه شهر در ابعاد کالبدی- فیزیکی و تحقق‌پذیری کاربری‌های مصوب را با چالش مواجه کرده است. بررسی تطبیقی سازگاری کاربری اراضی شهر بجنورد در این پژوهش تأیید می‌کند کاربری‌های تأسیسات شهری و انتظامی بیشترین ناسازگاری را نسبت به کاربری‌های دیگر داشته و در مقابل، اراضی خالی، فضای سبز، فضای آموزشی و...  کاربری‌هایی بودند که کمترین امتیاز (1) در ماتریس سازگاری را داشتند. نتایج ارزیابی کمّی کاربری مسکونی به دلیل تمرکز و تراکم انواع فعالیت‌های تجاری- اداری و آموزشی، نشان‌دهندۀ کمبود سرانه مسکونی به‌ویژه در بخش‌های پرتراکم شهری، مانند: بافت پیرامونی و حاشیه شهر است.

   نتایج ارزیابی همجواری کاربری‌ها نسبت به فاصله از کاربری مسکونی در این پژوهش نشان داد که فاصله مناسب کاربری مسکونی نسبت به کاربری‌های تأسیسات شهری، تولیدی- کارگاهی و ورزشی رعایت نشده است

و قرارگیری این کاربری‌ها در مجاورت بافت‌های مسکونی، سبب ایجاد آلودگی و ناسازگاری و همچنین، عدم تناسب با اصول توسعه پایدار شهری شده است. از نظر آسایش و امنیت نیز کاربری‌های ناسازگار، مانند: بهداشتی- درمانی و مراکز نظامی در کنار کاربری‌های آموزشی باید در اولویت اصلاح باشد.

   این روند مسؤولیت حقوقی و اجتماعی شهرداری و شورای اسلامی شهر بجنورد را در کاهش تغییر غیراصولی کاربری‌ها و مدیریت مطلوب کاربری اراضی شهری دوچندان می‌کند. نقطه قوت این پژوهش اتکا به مقایسه سطوح به ‌جای قطعات شهری بوده است. همچنین، در این پژوهش تمامی لایه‌ها با هم ترکیب و همپوشانی شده و نقشه نهایی در مورد سازگاری کاربری‌های انتخابی نسبت به کاربری مسکونی ارایه شد.

   در راستای تحقق هدف تحقیق و توسعه پایدار شهری پیشنهادها و راهبردهای اصلاحی و اجرایی زیر ارایه شده است:

 - در فرایند طراحی شهری توجه خاصی به همجواری کاربری‌ها با هدف حداکثرسازی سازگاری و در راستای آمایش شهری صورت گیرد.

 - ضرورت دوری از کاربری‌های مضر و تهدیدزا، مانند: صنعتی و کارگاهی در همجواری کاربری مسکونی مورد توجه جدی مدیریت شهری قرار گیرد.

 - سازگاری و همجواری کاربری‌های شهری باید در سطوح شهری ( و نه قطعاتی ) مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد تا امکان اصلاح و برنامه‌ریزی به موقع در راستای مطلوبیت‌بخشی فراهم شود.

 - در محدوده تحقیق، تغییر کاربری‌های کاملاً ناسازگار در محلات مسکونی بافت میانی شهر بجنورد، مانند: محله سبزه میدان باید تقویت شود.

 - کمبود سرانه کاربری‌های فضای سبز و آموزشی در حاشیه‌های جنوبی دو طرف خروجی شهر به سمت اسفراین و حوزه شمالی شهر، مانند: محلات جوادیه باید جبران شود.

 - متعادل‌سازی توزیع خدمات شهری در دو بافت میانی و پیرامونی، تقویت خدمات‌رسانی بهینه به شهروندان و بهبود دسترسی آسان ساکنان به کاربری فضای سبز در تمام شهر می­تواند کارامدترین و مؤثر­ترین اقدامات باشد.

7- منابع

[1] A. Nejad, R. Razeghi, F. Arvin, Evaluation of components of space quality in urban sidewalks (Case study: Rasht Cultural Sidewalk), Journal of Geography and Planning, Vol. 23(69), pp. 19-40, 2019. (in Persianفارسی )

[2] M. Chandio, S. Yousif, I. Talpur, H. Fahad, Urban Land Use Planning Trend and Sustainable Challenges in Socio-Economic Development, Mehran University Research, Journal of Engineering and Technology, Vol. 37 (2), pp. 397-404, 2018.

[3] A. Rezaei Moghaddam, The Impact of Land Use on the Urban Environment, Sixth National Conference on Urban Planning and Management, Proceedings, Mashhad, 2014. (in Persianفارسی )

[4] A. Rahimi, Urban land use changes and its impact in public urban land use in Tabriz, Geography and Planning, Vol. 21(59), pp. 65-88, 2017. (in Persianفارسی )

[5] M. T. Razavian, Basics of urban land use planning, First edition, Tehran, Munshi Publications, 2002. (in Persianفارسی)

[6] A. Asgari, A. Razani, P. Rakhshani, Urban Land Use Planning (Systems and Models), Tehran, Noor Alam Publications, 2002. (in Persian فارسی)

[7] M. Taleai, A. Sharifi, R. Sliuzas, M. Mesgari, Evaluating the Compatibility of Multi– functional and Intensive Urban Land Uses, International Journal of Applied Earth Observation and Geo Information, Vol. 9 (4), pp. 368-383, 2008. (in Persian فارسی)

[8] S. Bahernia, H. Nazmfar, B. Mohsenzadeh, Investigating the effect of residential user criteria in the reduction of Crime in Metropolis of Tabriz, Geography and Planning, Vol. 24(71), pp. 23-43, 2020. (in Persian فارسی)

[9] A. Saeidnia, Urban Land Use, Green Book of Municipalities Guide, Volume 2, Third Edition, Publications of Municipalities and Villages Organization, Tehran, 2004. (in Persian فارسی)

[10] A. Firouzbakht, A. Parhizgar, V. Rabifar, Strategies of Environmental Structure City with Approach Urban Sustainable Development (Case Study: City of Karaj), Human Geography Research, Vol. 44(80), pp. 213-239, 2012. (in Persian فارسی)

 [11] Z. Turskis, K. Zavadskas, J. Zagorskas, Sustainable City Compactness Evaluation on the Basis of GIS and Bayes Rule, International Journal of Strategic Property Management, No. 10, pp. 207-185,  2006.

[12] V. Shahrokh, S. Ayoubi, Land Suitability Evaluation using Analytical Hierarchy Process Technique in Zarrinshahr and Mobarakeh (Isfahan), Journal of Agricultural Engineering Soil Science and Agricultural Mechanization, (Scientific Journal of Agriculture), Vol. 37(1),  pp. 77-92, 2014. (in Persian فارسی)

[13] A. A. Taghiloo, Analysis of Land-use suitability in the metropolitan County of Orumiyeh in line with spatial planning, Journal of space economy and rural development, Vol. 5(16), pp. 55-72, 2016. (in Persian فارسی)

[14] S. Mohammadi Dust, M. Khanizadeh, An Evaluation of Urban Land Use in Zarghan Using an Environmental Quality Approach, Quarterly Journal of environmental based territorial planning, Vol. 11(43), pp. 21-46, 2019. (in Persian فارسی)

[15] I. Ebrahimzadeh, A. Mojir Ardakani, Urban Land Use Assessment of Ardakan Fars, Geography and Development Quarterly, No. 7, pp. 68-43, 2006. (in Persian فارسی)

[16] M. R. Pourmohammadi, Urban Land Use Planning, First Edition, Samat Publications, Tehran, 2003. (In Persianفارسی )

[17] A. Khajeh Shahkoohi, H. Karimzadeh, M. Hosseinnejad, Implementation of Neighborhood Matrices to Assess the Adaptation of Urban Uses by Fuzzy Multi-Criteria Decision-Making Method, Case Study: Educational Uses of Gorgan High School, Journal of Geography and Environmental Sustainability, No. 5, pp. 71-92, 2012. (in Persian فارسی)

[18] I. Ali Akbari, O. Emad al-Din, Quantitative and qualitative evaluation of urban land uses with emphasis on distribution system and neighborhood pattern (Case study: District one of Gorgan, Quarterly Journal of Human Geography Research, Vol. 44(172), pp. 79-157, 2012. (in Persian فارسی)

[19] A. Shamaei, M. Jan Babanejad, Z. Zamani, Evaluation of urban land use indicators with emphasis on the desired per capita of a healthy city, Case study: Babol, Journal of Geography and Planning, No. 54, pp. 170-143, 2015. (in Persianفارسی)

 [20] J. Harvey, The Pattern of Urban Land Use, In: Urban Land Economics, Palgrave, London. https://doi.org/10.1007/978-1-349-24441-6_14, 1996.

[21] A. Zarabi, H. Varesi, M. Ghanbari, Land use analyzing in new town of Binalood, Spatial Planning, Vol. 2(1), pp. 49-66, 2012. (in Persian فارسی)

[22] K. Ziyari, S. Hosseini, M. Minaei, Transformation in the concept and paradigm of land use planning, Planning and arranging space, Vol. 14(2), pp. 43-60, 2011. (in Persian فارسی)

[23] A. Bagheri, An Analysis of Urban Land Use: Khorasgan City, M.Sc. Thesis, University of Isfahan, Isfahan, 2001.

[24] K. Ziyari, Urban Land Use Planning, Eighth Edition, University of Tehran Press, Tehran, 2010. (in Persian فارسی)

[25] J. Zagorskas, M. Burinskiene, E. Zavadskas, Z. Turskis, Urbanistic assessment of city compactness on the basis of GIS applying the COPRAS method, Ekologija, No. 53, pp. 55-63, 2007.

[26] M. Hilden, Guidelines for Environmental Impact Assessment (EIA) in the Arctic, Finnish Ministry of the Environment, 1997.

[27] C. Zeng, A. Zhanga, L. Liu, L. Yu, Administrative restructuring and land-use intensity—A spatial explicit perspective, Land Use Policy Journal, No. 67, pp. 190-199,  2017.

[28] Y. Ziyari, M. Hossein Mardi, Study and analysis of urban land use and weighting of location criteria for CNG gas station stations using AHP model, Case study: Tehran 4 gas districts, Quarterly Journal of New Attitude in Geography Human, Vol. 2 (1), pp. 52-39, 2009. (in Persian فارسی)

[29] K. Ziyari, A. Minayi, R. Ziari, S. Ziari, Land use planning in Garmi city, Geography and Urban Space Development, No. 1, pp. 27-49, 2012. (in Persianفارسی )

[30] J. Yang, J. Gui, X. Huang, C. Kun, H. Meng, Sustainability Article How to Measure Urban Land Use Intensity? A Perspective of Multi-Objective Decision in Wuhan Urban Agglomeration, China, Sustainability Journal, Vol. 10(3874), pp. 1-15, 2018. 

[31]A. M. Hersperger, E. Oliveira, S. Pagliarin, G. Palk, P. Verburg, J. Bolliger, S. Grădinaru, Urban land-use change: The role of strategic spatial planning, Global Environmental Change, Vol. 51, pp. 32-42, 2018.

[32]K. Cheniki, A. Baziz, B. Boudiaf, Evaluating Relationship between Mixed-land Use and Land-use Compatibility in Algiers Bay, International Journal of Environmental and Science Education, Vol. 14(7), pp. 389-404, 2019.

 [33] M. Rahman, G. Szabo, Multi-objective urban land use optimization using spatial data: A systematic review, Sustainable Cities and Society, Vol. 74, pp.1-16, 2021.

[34] S. Meymandi Parizi, A. Kazemi Nia, Land use Compatibility Assessment Based on GIS-AHP model and Study the Usages Distribution Pattern and their Impact on the Quality of Urban Life (Case study: the old texture of Kerman city), Geography and Territorial Spatial Arrangement, Vol. 5(17), pp. 209-226, 2016. (in Persian فارسی)

[35]A. Hajalizade, Assessment and analysis of public utility user neighboring central tissue (case study of Sabalan, Ardebil), Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, Vol. 5(2), pp. 71-84, 2018. (in Persian فارسی)

[36] I. Ebrahimzadeh, J. Ghadermazi, Qualitative and quantitative assessment of urban land use with an emphasis on sustainability of residential areas, Case Study; Dehgolan City (Kurdestan Province),Vol. 10(38), pp.1-27, 2017. (in Persian فارسی)

 [37] Y. Darvishi, Quantitative and qualitative evaluation of urban land use using quadratic matrix to achieve sustainable urban development goals (Case study of Marand city), Human Geography Research, 53(2), pp. 733-750, 2021. (in Persian فارسی)

[38] M. Arzamani, M. Vatanparast, M. Motamedi, Analysis of Urban Regeneration in terms of Physical Dimension, Case Study: Bojnord City, Sustainable city, Vol. 3(2), pp. 93-104, 2020. (in Persian فارسی)

[39] M. Jomehpour, S. Ettehad, F. Nourian, Explaining the principles, dimensions and components of the ecological city approach (case study of Bojnord city), Geographical Urban Planning Research (GUPR), Vol. 8(2), pp. 391-413, 2020. (in Persian فارسی)

 [40] North Khorasan Province Management and Planning Organization, North Khorasan Province Economic and Social Report, Statistics and Information Management, Bojnord, 2018. (in Persian فارسی)

[41] A. A. Pilehvar, H. Ghazaleh, Assessment and Zoning of Bojnord City in Terms of Seismic Hazards, Iranian Journal of Science and Technology, Transactions of Civil Engineering, Vol. 4(2), pp. 501-511, 2019.

[42] F. Noorian, G. Vahidi Borji, Associate Professor, Faculty of Urbanism, University of Tehran, Iran, Town and Country Planning, Vol. 7(1), pp. 49-69, 2015. (in Persian فارسی)

[43] K. Ziyari, H. Parsipour, N. Aliabadi, Inner texture of cities: A potentiality to move toward the compact city pattern (Case study: Bojnord City), Journal of Geography and Regional Development, Vol. 10(19), pp. 215-236, 2013. (in Persian فارسی)

[44] M. M. Azizi, S. Yarmohammadi, The Effects of a Country's New Divisions on Urban Sprawl, The Case Study: Bojnord City, Iran, Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, Vol. 19(2), pp. 103-116, 2014. (in Persian فارسی)

[45] M. Arzamani, M. Vatanparast, M. Motamedi, Analysis of Urban Regeneration in terms of Physical Dimension, Case Study: Bojnord City, Sustainable city, Vol. 3(2), pp. 93-104, 2020. (in Persian فارسی)

[46] Fajr and Development Consulting Engineers, High-ranking feasibility study plan in Bojnord city, Bojnord municipality, Bojnord, 2007. (in Persian فارسی)

[47] K. Ziyari, H. Parsipour, N. Aliabadi, Inner texture of cities: A potentiality to move toward the compact city pattern (Case study: Bojnord City), Journal of Geography and Regional Development, Vol. 10(19), pp. 215-236, 2013. (in Persian فارسی)

[48] M. Zamiri, M. Nastaran, H. Mohammad Zade Titkanlu, Analyzing form and trend of spatial and physical development of Bojnord (Using quantitative methods), Vol. 6(23), pp. 167-180, 2014. (in Persianفارسی )

 [49] F. Noorian, G. Vahidi Borji, Associate Professor, Faculty of Urbanism, University of Tehran, Iran, Town and Country Planning, Vol. 7(1), pp. 49-69, 2015. (in Persian فارسی)