چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)

چالش­های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی

(بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)

محمدباقر ولی‌زاده ­اوغانی^1*، سیدساجد همایون1

1. دپارتمان مهندسی معماری، مهندسی معماری، دانشکده فنی شماره 1 تبریز، دانشگاه فنی و حرفه­ای استان آذربایجان شرقی، تبریز

* تبریز، ایران،  valizadeh.mb@gmail.com

چکیده

مقوله اخلاق از مهمترین ارکان شکل­گیری معماری و شهرسازی است که می­تواند رابطه انسان با خود، خدا، دیگران و طبیعت را تنظیم ­کند. جهان­بینی و نگرش انسان در طول تاریخ، از عوامل کلیدی تأثیرگذار در کم و کیف این رابطه بوده است. تفاوت در نحوه ظهور و بروز هنجارها و ارزش­های اخلاقی در معماری سنتی و معاصر می­تواند شاهدی بر این ادعا باشد، چرا که به نظر می­رسد توجه به اخلاق از عوامل تفاوت فاحش در بین این دو معماری است. بر این اساس مقاله حاضر در پی آن است که به بررسی معماری و شهرسازی ایران از دیدگاه اخلاقی بپردازد. در این راستا برای نیل به هدف، به بررسی تطبیقی اخلاق در معماری سنتی و معاصر پرداخته شده است. روش تحقیق بر اساس روش توصیفی و مبتنی بر منابع کتابخانه­ای است. گرایش به حق، حقوق شهروندی، زیبایی، عدالت، تعاون، صرفه­جویی، عبرت و پندپذیری، توجه به محیط زیست، حفظ حریم­ها و در رأس اینها آرامش، امنیت و کرامت انسان از جمله مواردی است که در این پژوهش اهمیت یافته­اند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که یکی از تهدید­های جدی معماری و شهرسازی معاصر ایران عدم توجه به ارزش­ها و اصول اخلاقی است که معماری و شهرسازی سنتی بر پایه آن بنا شده بود. کمرنگ شدن اصول اخلاقی در معماری معاصر منجر به تهدیدهایی در زمینه­های مختلف، نظیر: بحران زیست­محیطی، انرژی و ... شده و پیرو این بحران­ها، زندگی و آرامش انسان نیز با مشکل مواجه شده است.

کلید‌واژگان

اخلاق، مؤلفه­های اخلاق اسلامی، اخلاق و معماری، معماری سنتی ایران، معماری معاصر ایران    

Challenges of Iranian Architecture from the Perspective of Islamic Ethics

Mohammad Bagher Valizadeh Oqani^1*, Seyyed Sajed Homayun¹

1. Department of Architectural Engineering, Faculty of Tabriz, East Azarbaijan Branch, Technical and Vocational University (TVU), Tabriz, Iran

* Tabriz, Iran, valizadeh.mb@gmail.com

Abstract

The category of ethics is one of the most important pillars of the formation of architecture and urban planning that can regulate man's relationship with himself, God, others and nature. Human worldview and attitude throughout history has been one of the key factors influencing the quality of this relationship. Differences in the emergence of moral norms and values in traditional and contemporary architecture can be evidence of this claim, because it seems that paying attention to ethics is one of the factors that make a huge difference between these two types of architecture. Accordingly, the present article seeks to examine the architecture and urban planning of Iran from a moral point of view. In this regard, in order to achieve the goal, a comparative study of ethics in traditional and contemporary architecture has been done. The research method is according to descriptive method and based on library resources. Tendency to trueness, citizenship rights, beauty, justice, cooperation, thrift, lessons and advice, attention to the environment, privacy and above all, peace, security and human dignity are among the items that have been taken into account in this study. Findings show that one of the serious threats to contemporary Iranian architecture and urban planning is the lack of attention to the ethical values and principles on which traditional architecture and urban planning had been based. The weakening of moral principles in contemporary architecture has led to threats in various fields such as crises in environment, energy, etc., and following these crises, human life and peace have been also faced problems.

Keywords

Ethics, Components of Islamic Ethics, Ethics and Architecture, Traditional Iranian Architecture, Contemporary Iranian Architecture

1- مقدمه

تحولات دوران مدرن، بسیاری از جنبه­های فرهنگ و حیات اجتماعی را با چالش روبه‌رو کرده است. در این میان، تحولات در ارزش­ها و اخلاق نیز از این امر مستثنی نشده است. اخلاق در بسیاری از علوم و شاخه­های هنری، از جمله: اخلاق مهندسی، اخلاق سازمانی، اخلاق زیست­محیطی و ... گسترش یافته است [1]. به نحوی که صاحب­نظران بسیاری بر این باورند که اخلاق و یا به عبارتی، پایبندی به اصول آن می­تواند موجب شادابی، نشاط و سلامت جامعه انسانی شود. اخلاق یکی از اصلی­ترین ارکان شهر و از مهمترین عناصر شکل­گیری معماری است که می­تواند رابطه انسان­ها را با یکدیگر، با طبیعت و با ساخته‌های انسان و با هستی در قلمروهای مختلف معنوی و مادی حیات تنظیم کند [2]. به عبارت دیگر، فیزیک شهر می­تواند نمادی از اخلاق شهری باشد، چرا که «شهر مهمترین محل اجتماعی شدن توده­ها و در عین حال، محل بروز فردی­ترین رفتارهاست» [3]. با نگاهی به ساختار شهرها و معماری­های سنتی می­توان دریافت که هر مداخله در آن بر مبنای نیاز شهروندان شکل گرفته است. معماری سنتی ایران قبل از دوره قاجار ترکیبی از فرهنگ ایرانی اسلامی بود و بنابراین، رعایت اصول اخلاقی از قبیل: عدالت، قناعت، تعهد، عفت و غیره در خصوص ساختار فضایی معماری مورد توجه قرار می‌گرفت و یکی از مشخصه­های مهم معماری سنتی ایران، پایبندی معمار به اعتقادات اخلاقی­اش به‌شمار می‌رفت. اما از دوره قاجار با شروع معماری نوین در ایران بر اثر تحولات سیاسی، جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد و سیمای شهری ایران متحول شد [4]. دوره قاجار، آخرین مراحل سراشیبی فرهنگ و تمدنی شد که هزار سال در مسیر استقلال و ارتباط و وابستگی معنوی به جهان اسلامی سپری کرده بود [5]. این روند به گونه‌ای زیاد شد که معماری سنتی بر اساس رفتار اجتماعی مردم دچار تحول شد و شیوه و سبک ساخت‌وسازها نیز تغییر کرد. مدرنیته تغییرات گسترده­ای در حوزه­های مختلف، مانند: اقتصاد، اجتماع و فرهنگ به‌وجود آورد و معماری را با درونمایه انسانی زیر آوار ایده­ها و طرح­های نو مدفون نمود [6]. از این رو، برخی از پژوهشگران، دوران نوگرایی را به دورانی سیاه در معماری معاصر ایران تعبیر کرده­اند [7] و برخی دوران مدرن را دوران خلأ هویت و اخلاق می­دانند [8]. بروز انقلاب اسلامی و بازگشت و احیای ارزشهای گذشته، زمینه را برای تفکر در آثار فرهنگ غرب بر معماری ایران به دنبال داشت، اما از آنجا که شیوه­های اتخاذ شده جهت مقابله با تسلط فرهنگ غرب اساسی نبودند، اثرهای عمیقی نداشتند [4]. با وجود تلاش معماران، معماری معاصر از زبان معماری اصیل جدا شده و انسان و ارزش­های انسانی و اخلاقی را در نظر نمی­گیرد و فقط در پی تولید معماری و ساختمان­سازی است. لذا آنچه در این پژوهش اهمیت یافته است، بررسی معماری و شهرسازی ایران از دیدگاه اخلاقی است و با تکیه بر روش تحقیق توصیفی- تفسیری و منابع کتابخانه­ای، به انطباق­پذیری معماری و شهرسازی ایران با مؤلفه­های اخلاق اسلامی پرداخته شده است.

2- پیشینه تحقیق

محققان و معماران متعددی به مطالعه در خصوص ابعاد و شاخص­های مطرح در حوزه اخلاق معماری پرداخته­اند. قره­بگلو و همکاران [9] در پژوهش خود، ارتباط قابلیت­های محیط با سبک زندگی اخلاقی را تبیین کرده­اند. نجفی و همکاران [10] در مقاله خود، در پی پاسخ به آن است که روش مناسب
بهره­گیری از متون اخلاق ایرانی- اسلامی برای تدوین متون شهرسازی چگونه است. مرادپور و همکاران [11] در پژوهشی دیگر، به بررسی دیدگاه­های دو نظریه مهم اخلاق هنجاری (اخلاق فضیلت‌گرا و اخلاق کانتی) درباره امر ساختن در معماری پرداخته­اند. شهامت و همکاران [12] در پژوهش خود، به تأثیر نظام اخلاقی اسلام در اصلاح و ارتقای سطح اخلاقی مؤلفه­های برنامه درسی پرداخته­اند. نازی­دیزجی و همکاران [13] با بررسی حیطه­های مختلف اخلاق در معماری، پیشنهادهایی نظیر همکاری فیلسوفان اخلاق و معماری، ادای سوگندنامه معماری و ... ارایه کرده­اند. علاوه بر این، بررسی مطالعات و پژوهش­ برخی از محققان و معماران در حوزه اخلاق معماری [8، 14، 15، 16 و 17]، نشان‌دهنده این است که بحران در ارزش­ها و اصول اخلاقی و نحوه رفتار و عمل معماران چه در حوزه نظری و چه در حوزه عملی اتفاق افتاده است (جدول 1).

3- روش تحقیق

روش تحقیق بر اساس سرشت محتوایی پژوهش، از نوع توصیفی - تحلیلی است و در گردآوری اطلاعات، از منابع کتابخانه­ای بهره گرفته شده است. بدین منظور، ابتدا در بخش مطالعات کتابخانه­ای با بررسی مبانی نظری، برخی از مهمترین اصول و ارزش­های اخلاقی از کتب اخلاق اندیشمندان اسلامی استخراج شده، و سپس به بررسی انطباق­پذیری معماری ایران با مؤلفه­های اخلاقی پرداخته شده است. در این راستا برای نیل به هدف از بررسی تطبیقی اخلاق در معماری سنتی و معاصر بهره گرفته شده است.
چرا که مطالعه ارزشهای اخلاقی و معنوی حاکم بر معماری سنتی را می­توان به عنوان الگویی شایسته در سنجش اخلاقی معماری معاصر دانست.

4- اخلاق، اخلاق اسلامی و مؤلفه­های آن

اخلاق دانش چگونه زیستن است [11]. اخلاق ریشه در اندیشه­های انسانی و جهان­بینی انسان­ها دارد. اخلاق عبارت است از یک سلسله خصلت­ها و سجایا و ملکات اکتسابی که بشر آنها را به عنوان اصول اخلاقی می‌پذیرد [18]. واژه اخلاق در زبان فارسی از ریشه خلق به معنای رویه و عادت است. در فرهنگ لغت مجموعه­ی عادات­ها و رفتارهای فرهنگی پذیرفته شده میان مردم یک جامعه تعریف می­شود [19]. اخلاق اسلامی مجموعه­ای است از تمام مطالب مرتبط با اخلاق و به‌خصوص، علم اخلاق که به فرهنگ اسلامی منتسب­اند و بر پایه اخلاق و قرآن و حدیث و عقل هستند. صرف نظر از اینکه با اخلاق در حوزه­های دیگر کمابیش دارای مشترکاتی باشد [20]. اندیشمندان اسلامی در کتب اخلاق خود در مورد اخلاق اسلامی تعاریف گوناگونی ذکر کرده­اند و مؤلفه­های فراوانی برای اخلاق برشمرده­اند که در این میان اشتراکات فراوانی نیز دارند. در جدول شماره 2 مهمترین این مؤلفه­ها از کتب اخلاق اندیشمندان اسلامی استخراج شده و در ادامه، به بررسی برخی از مهمترین              آنها­ در معماری و شهرسازی ایران پرداخته خواهد شد.

5- اخلاق و معماری ایران  

معماری به واسطه پیامدها و آثاری که در انسان، طبیعت و محیط مصنوع دارد، می­تواند موضوع داوری اخلاقی باشد [11]. از طرفی، با عنایت به شرایط حرفه­ای معماری، توجه به اخلاق نیازی اساسی است که دلیل آن، اول وجود تعداد بی­شماری خلاف­های حرفه­ای توسط افراد با درجات عالی تحصیلی [13] و دوم نقش مهم اخلاق و مؤلفه­های آن در اعتلای حرفه معماری است. پیشرفت­ها و دستاوردهای تکنولوژی هر چند رشد و گسترش زیادی به همراه داشته، ولی آسیب­های جبران­ناپذیری نیز بر کیفیت زندگی وارد ساخته و اخلاق، فرهنگ و محیط اجتماعی انسان­ را به شدت مورد تهدید قرار داده است. جنبش مدرنیسم متعاقب انقلاب صنعتی و بر پایه خرد و قدرت تکنولوژی در پی سعادت انسانی بود، اما شهر حاصل از این تحولات دچار مشکلات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی گردید. به طوری که به دلیل کمرنگ شدن معنای زندگی، تخریب بی­سابقه طبیعت و پیامدهای دیگر آن، بسیاری از اندیشمندان را در طول سده گذشته بر آن داشت که تمدن جدید غرب را سخت به باد انتقاد بگیرند [25]. صنعتی شدن شیوه­های سنتی زندگی را ویران کرد و همراه آنها، مفاهیم و ارزش­های اخلاقی در باب شایست و ناشایست نیز فروپاشید [26]. مدرنیته به عنوان یک روش زندگی و مدرنیسم به عنوان یک انقلاب معماری، زندگی و نمودهای فرهنگی جهانی را تغییر داد و کشورهای اسلامی نیز ناخودآگاه از این تغییرات تأثیر پذیرفتند. طی این فرآیند انسان سنتی که به عنوان خلیفه­الله بود، به انسان عاصی مدرن تبدیل شد [27] و شهر نیز طی فرآیندی از شهر معبد به شهر قدرت، سپس شهر سراب و در نهایت، امروزه نیز به شهر فریب و نیرنگ تغییر ماهیت داده است [28]. به دنبال این تحولات، در معماری نیز، بسیاری از ارزش­ها،
بی­ارزش [29]، و هنجارهای مناسب تبدیل به ناهنجاری و یا بی­هنجاری­ شد. با وجود آنکه ویژگی­های کالبدی، تاریخ، فرهنگ و سنت زندگی شهرهای سنتی بر برخی مبانی استوار بود اما با تأثیرپذیری از فرهنگ غربی دگرگون گردید و شهرهایی شکل گرفتند که اصل زندگی اسلامی را به فراموشی سپردند [30]. به عبارتی می­توان گفت تحولات جدید، دگرگونی اساسی در بینش و منش و سبک زندگی انسان به‌وجود آورد. در نهایت، با گسستی که میان زندگی و طرز تفکر جدید و به تبع آن در معماری اتفاق افتاد، بسیاری از ارزش­های اخلاقی که در معماری گذشته حضور داشتند در معماری معاصر دچار بحران شدند. مسؤولیت‌پذیری و رعایت اصول سنتی در بناهای تاریخی گواه این است که گذشتگان ما اخلاق را رعایت می‌کردند. وجود آیین­نامه­های اخلاقی، رساله معماریه، انواع فتوت­نامه­ها در بین اصناف مختلف، شاهد این ادعاست. در متون اخلاقی هرچند به طور مستقیم از شهرسازی و معماری سخنی به میان نیامده، اما گویای چگونه زیستن، نحوه ارتباطات و اخلاقیات در میان افراد جامعه است. هدف متون اخلاقی و اخلاقیات مطروحه در آن رساندن انسانها به سعادت فردی و جمعی است. پس می­توان فضایل اخلاقی در این متون را به عنوان ویژگی‌های مورد نیاز شهر سعادتمند نیز به‌شمار آورد [10]. البته در حرفه­های امروز و از جمله در حیطه معماری نیز برخی
آیین­نامه­های اخلاقی تدوین یافته­اند، ولی شواهد نشان می­دهد که کارایی چندانی نداشته‌اند.

ماجرای تأثیر و تأثر معماری و اخلاق امری چند بعدی است. چرا که ارزش‌های اخلاقی به شکل‌های مختلفی ظاهر می­شوند، گاهی به شکل مسؤولیت­ها، گاهی به شکل ایده‌آل­ها و گاهی نیز به شکل سیاست­های اجتماعی خود را بروز می­دهند. بررسی مطالعات انجام یافته در حیطه اخلاق معماری بیانگر سه حوزه کلی است: 1. اخلاق در حرفه معماری (اخلاق حرفه­ای یا اخلاق شخص معمار)، 2. اخلاق در معماری (صفات ساختمانی) و 3. اخلاق و رفتار متأثر از محصول عمل معماری [31] (جدول شماره 3).

مؤلفه­های اخلاقی انتخاب شده در این پژوهش در حیطه هر سه حوزه اخلاقی مذکور هستند. شایان ذکر است دسته­بندی این مؤلفه­ها به طور مشخص امکان­پذیر نبوده و بسیاری از مؤلفه­ها در هر سه حوزه اخلاق می‌توانند با هم همپوشانی داشته باشند. برای مثال، رعایت عدم اشرافیت و دید به حریم همسایه توسط معمار با عفت، نمود حجاب در بنای معماری است که به موجب آن از امکان ایجاد رفتار غیراخلاقی دید به حریم دیگران جلوگیری می­شود. تصمیمات معمار حرفه­ای در حیطه اخلاق زیست­محیطی و احترام به طبیعت باعث بنای ساختمانی سزاوار و متناسب با زمینه و محیط می‌شود و در نهایت، از تأثیرات منفی زیست­محیطی بنا خواهد کاست. با رفتار و کردار اخلاقی و مسؤولیت­پذیری معمار در قبال خود، خدا، طبیعت و دیگران، اثر معماری وی نیز با طراحی مناسب و اصولی و اخلاقمند، جلوه­گر صفات اخلاقی خواهد شد و چارچوبی را ارایه می­دهد که به ارتقا و اعتلای فضای معماری و آرامش انسان کمک می­کند.

در سال­های اخیر گسترش بی­مسؤولیتی­ها در معماری، باعث ایجاد بحران­های زیست­محیطی و انسانی شده است و بسیاری از ارزش­ها و اصول اخلاقی مانند عدالت، قناعت، حق همجواری، حقوق شهروندی و غیره در معماری کمرنگ شده­اند که در ادامه به بررسی آنها پرداخته شده است. برای پرهیز از اطاله کلام، مؤلفه­های هم­مفهوم دسته­بندی شده و نمود آن در معماری و شهرسازی ایران تفسیر شده است (جدول شماره 4).

6- بررسی تطبیقی مؤلفه­های اخلاقی در معماری سنتی و معاصر ایران

6-1- گرایش به حق

از دیدگاه اسلام هدف از اخلاق افزایش مراتب و درجات قلبی انسان است تا او را برای تقرب به خدا که حقیقت و کمال نهایی انسان است، آماده سازد [32]. گرایش به کمال یکی از گرایش­های فطری انسان و عامل اساسی در هنر دینی است. معماران مسلمان با بهره­گیری از شعار اصلی توحید (لا اله الا الله) همه محورهای بنا را متوجه او می­نمایند. در این راستا سعی نموده­اند تا همه اجزای بنا را از نقشه ساختمانی گرفته تا تزیینات آجری و کاشی­کاری و آیینه­کاری به صورت مظاهری از آیه­های حق­تعالی ابداع کنند و این­ چنین مراتب خداگرایی و دین­باوری خود را به نمایش می­گذارند [33]. معماران سنتی کمال انسان را بالاتر از هر خصلتی می­دانستند و به پاس حرمت و کرامت او به آراستن بنا می­پرداختند. در دنیای مدرن، ساحت حکمت یعنی معرفتی که انسان را به کمال می­رساند، به فراموشی سپرده شده است. آنچه در پی دنیوی­سازی مکان و زمان، در دنیای جدید رخ داد، زندگی را نیز از تقدس انداخت [34]. انسان مدرن بر خلاف انسان سنتی، هنرش را نه به تقلید از خداوند، بلکه در رقابت با خداوند می­آفریند و از همین­ رو، شاهد ظاهرپردازی در هنر وی هستیم [27]. انسان وحدت­گرای سنتی غرق خداست و در پی یافتن هویت الهی است. بنابراین، توحید، وحدت و همزبانی را در معماری سنتی می­توان مشاهده کرد. انسان مدرن آنگاه که خالق خدا شده، کثرت را جایگزین وحدت کرده است و وحدت و همزبانی در مصالح، ارتفاع، رنگ و ... در آثار و معماری وی جایی ندارد [35]. در نهایت می­توان گفت در نتیجه جهانی­شدن، فرهنگ اسلامی با دو فرهنگ سکولار و فرهنگ غربی تعارض پیدا کرده و این موجب ورود ارزشهای­ غربی به جهان اسلام شده که به دنبال جایگزینی آن با ارزش­ها و باورهای سنتی اسلامی و ارج نهادن به لذت مادی به جای لذت­های معنوی است [30]. صورت­گرایی و مدگرایی از آفت­هایی است که معماری امروز را تهدید می­کند. معماران معاصر بیشتر به عناصر فیزیکی و نوع آرایش ظاهری بناها توجه دارند و به ابعاد انسانی ساختمان­ها کمتر توجه می­شود و این موجب سیمای نامناسب و نامطلوب شهرهای معاصر شده است. زندگی در چنین آشفتگی نمی­تواند آن زندگی باشد که بر اساس اصول اخلاقی و کمال­طلبی انسان پایه­گذاری شده است.

6-2- تعاون

تعاون در لغت به معنی یاری، پشتیبانی یکدیگر، همراهی، مددکاری کردن، مشارکت و همکاری آمده است [36].  در آموزه­های اسلامی نیز آیات قرآنی بیانگر تأکید بر تعاون و مشورت است[1]. اجتماعی بودن و مشارکت و مشورت انسان از ویژگی­های متمایزکننده او از سایر جانداران است. در دوران پیش از مدرن، نظام معماری مبتنی بر نظام استاد شاگردی بود و بخش عمده کار معماری به عهده استاد معمار بود که اکثر کارهای مربوط به بنا از طراحی تا مدیریت اجرا بر عهده وی بود. آن‌چنان‌که میان مجموعه طرح بنا، از معماری تا سازه و آرایه­ها، هماهنگی و تناسب برقرار می­شد [15]. از سوی دیگر، معمار سنتی مجهز به حکمت و مهارت و دارای منزلت والا در جامعه بود که وظیفه جاری کردن احکام (شرعی، عرفی و سنتی) بر اثر معماری را به عهده داشت [8]. در این رویکرد، مشورت و همکاری بین سازندگان بنا و توجه به کارفرما و نظرهای او از بنیادی‌ترین اصول بود. اما با شروع دوران مدرن، ناخود­آگاه معماری به مسیری کاملاً متفاوت با آنچه که تاکنون اتفاق افتاده بود، سوق داده شد. تحولات دوران صنعت موجب تقسیم وظایف معمار شد و مهندس سازه، مکانیک و دیگر تخصص­ها وارد طراحی و اجرای بنا شدند. در این وضعیت جدید، طراحان و مهندسان دخیل در ساخت بنا، از یکدیگر فاصله پیدا کردند و هماهنگی میانشان برقرار نشد. این تخصصی شدن موجب شد که متخصصان هریک از این رشته­ها، در رشته دیگری تبحر نداشته باشند و فاقد دانش جامعی باشند که به منظور ایجاد بنای مناسب برای زندگی انسان لازم است [37]. سازمان نظام مهندسی ساختمان، نهادی متشکل از مهندسان معمار، سازه، تأسیسات و ... است که بایستی با تعامل، همکاری و مشارکت هم به تهیه نقشه و ساخت یک بنا اقدام کنند. به علاوه، خواسته­ها و اهداف کارفرما و نیازهای استفاده­کنندگان نیز نیازمند مشارکت و مشورت با طراحان برای حل مسأله طراحی است [38]. در دوران معاصر، مشارکت در شکل­گیری طرح­ها، یا فقط با تصمیم­گیری شخصی استفاده‌کننده و بدون حضور فردی به نام طراح صورت می­پذیرد، یا اینکه به ناگاه با چرخشی 180 درجه، فردی به نام طراح و در بسیاری مواقع بدون مشارکت با بهره­بردار، اقدام به طراحی می­کند [39] و اگر چنانکه توافق و مشارکتی هم بین طراح و کارفرما و یا استفاده‌کننده باشد، به این معنا نیست که مخاطب دست به طراحی می­برد، بلکه بدین معناست که سلیقه ­بازار می­شود و سلیقه مخاطب که طالب معماری نو و فرنگی است، یکی از عوامل دور شدن معماری معاصر ایران از معماری سنتی می‌گردد [40]. متأسفانه فعالیت­های مشاوره­ای هنوز در کشور ما جای خود را پیدا نکرده­اند. در بسیاری از پروژه­های عمرانی، قواعدی در نظام فنی و اجرایی حاکم است که مشاور، کارفرما و پیمانکار به جای آنکه در فرایند تولید یک پروژه با هم مشارکت داشته باشند، تقابل و به عبارتی تضاد منافع دارند [41]. ناهماهنگی و عدم همکاری بین معماران و شهرسازان نیز نمود دیگر عدم مشورت در معماری معاصر است که موجب طراحی اجزا و تک­بناها بدون توجه به کل و هماهنگی در طراحی شهری شده است.

6-3- گرایش به زیبایی

انسان مخلوقی خداگونه است و خودش یک اثر هنری است که برترین نوع زیبایی در این جهان به‌شمار می‌رود [27]. بر این اساس، گرایش به زیبایی یکی از مؤلفه­های اخلاقی محسوب می‌شود که فطرتاً در وجود انسان نهفته است. بنابراین، انسان دوست دارد آنچه را خلق می­کند زیبا باشد. از طرفی، زیبایی­شناسی نمود ظاهری و معرف ارزش­های بنیادین فرهنگ است و با مطالعه آن می­توان سیر فرهنگی جامعه را ارزیابی کرد [6]. انسان از زمانی که به معماری مبادرت ورزیده، به حس زیبایی­شناسی نیز توجه داشته است. نخستین نمونه­های سکونتی، برقراری چنین نسبتی را نشان می­دهد [42]. ولی این زیبایی در معماری سنتی و معاصر ایران بسیار با هم متفاوت است. کالبد شهر سنتی توازن، تعادل و مقیاس انسانی و از همه مهمتر، معنویت را به انسان القا می‌نمود، ولی محیط شهری امروز القاکننده بی­نظمی، ناهماهنگی، فشار روانی و از همه بدتر، سیطره مادیت و کمیت به زندگی انسان است [43]. بورکهارت[2] معتقد است پیش از آنکه عالم اسلام مورد تصرف محصولات جدید صنعت قرار گیرد، صنعتگر مسلمان هر بنایی را که از دست می­نهاد، نوعی زیبایی در آن بود و کار او شرافت داشت. چرا که زیبایی از حقیقت باطنی اسلام سرچشمه می­گیرد و این حقیقت درونی همان توحید است که در چهره عدل و کرم ظاهر می­شود. این سه صفت، یعنی: وحدت،  عدل و کرم وجوه اصلی زیبایی‌اند [44]. در هنر سنتی آمیزه­ای از زیبایی و فایده وجود دارد که آن را زیبا و سودمند کرده است [27]. در معماری سنتی با قرارگیری به اندازه­ی هرچیزی در جای خود، بنای ایجاد شده در عین زیبایی، بهترین کارایی را داشته است. با ورود معماری جدید به ایران، آنچه در شهرهای غربی با تکیه بر دانش و تئوری شکل می­گرفت، به شکل یک تقلید کورکورانه و ناشیانه سیمای شهر را زشت­تر ساخت. به عبارتی نگرش زیبایی­شناختی جدید در غرب که ناشی از فلسفه جدید تکنولوژی، صنعت و فناوری نوین بود، در معماری معاصر ایران به‌طور ظاهری و بدون زیربنای علمی و فرهنگی و بر پایه مد و خوشایندی ظاهری شکل گرفت [45]. معماری امروز به خودنمایی پرجاذبه ساختمان­ها تبدیل شده که طی آن آزادی آشوب­گونه­ای بر ساختمان­سازی چیره شده است. در حالی که از دیدگاه حقوقی وجه بیرونی ساختمان­ها، جزء حقوق اجتماعی شهر است [6]. لذا می­توان گفت آنچه از معماری شهرهای امروزی در ذهن تداعی می­شود ملغمه­ای است از ناهماهنگی بین ابعاد و ارتفاع ساختمان­ها، الگوهای طراحی، رنگ­ها، مصالح و فرم­های متفاوت و ناهمگون در عناصر دخیل در سیمای شهر، نماهای ساختمانی مغشوش و ناهمخوان با یکدیگر، فشار روانی و ... که بی­هیچ محتوایی، زشتی و نابهنجاری را با چشم و ذهن شهروندان عجین ساخته است. این نابهنجاری و زشتی نتیجه افول ارزش­ها­ی زیبایی­شناسی و نمایش خارجی کمبودهای فرهنگی و اخلاقی است.

6-4- توجه به گذشته

تاریخ علاوه بر نشان دادن گذشته، راه امروز و حتّی آیندة ملت­ها را نیز معین می­کند. از این روست که اغلب متفکران بهترین راه دستیابی به واقعیت امروز را مطالعه تاریخ دانسته­اند و امکان کسب تجربه از تاریخ را فرصت می‌دانند [7]. عبرت و پندپذیری از گذشته و تاریخ یکی دیگر از مؤلفه­های اخلاق اسلامی است [24]. لذا یکی از مطالب «اخلاق در معماری» رابطه معمار با معمار و با آثار معماری گذشته و تعیین حدود وظیفه ما در حراست و پندپذیری از یادگارهای گذشته معماری است [46]. تداوم تاریخی و ارتباط با گذشته به عنوان یک منبع شناخت و اصلاح راه و انتخاب مسیر درست، یکی از عوامل مهم در معماری سنتی بوده است [47]. با نگاهی به تاریخ معماری ایران، می­توان نوعی پیوستگی و تعامل میان جریان­های فکری و گرایش­های مهم تاریخی و اجتماعی و به دنبال آن، سبک­های مختلف معماری اسلامی ایران، از شیوة خراسانی تا اصفهانی مشاهده کرد که این پیوستگی با شروع دوران قاجار که دوران تحوّل تاریخی ایران است،
به ‌هم خورده است [7]. تخریب محوطه­های تاریخی به‌وسیله سودجویان ایرانی و اروپایی در اواخر دوره قاجار نمونه­ای از این تحولات است [48]. یکی از تراژدی­های بزرگ زندگی جدید، ویرانی معماری و شهرسازی سنتی است. در روزگار قدیم اگر یک شهر سلجوقی ویران می­شد جای آن را یک شهر تیموری می­گرفت و این جایگزینی به همان اندازه اصلی زیبا بود و احساس فقدان به بار نمی­آورد. اما امروزه در جایگزینی بناها، بلوارها و خیابان­های بزرگ با کامیون­های پر دود و رفت‌وآمدهای بی­وقفه، چیزی جز آلودگی صوتی و بصری و زیست­محیطی، دستاورد دیگری نداشته است [34]. مدرنیته یک جریان فکری است که به گذشته کاری ندارد و آینده در آن مهم است. مدرنیته آشکارا هرچه را که به گذشته تعلق دارد، دور می­ریزد و می­خواهد از سنت جدا بشود و آن­قدر گرفتار وهم آینده است که پرداختن به گذشته را اتلاف وقت می­داند [49]. در معماری و شهرسازی معاصر ایران در پی تهیه طرح­های شهرسازی، طرح تخریب باروها و دروازه­های بافت تاریخی آغاز می‌شود. این اقدامات در کنار اقدامات دیگر دولتی مانند کشف حجاب و اجباری کردن کلاه فرنگی و غیره، ماهیت نوگرای آن، یعنی انقطاع کامل از گذشته و دگرگونی شکلی را نشان می­دهد. در راستای همین تفکر، معماران برجسته ایرانی با اینکه با شناخت خوب از معماری ایران، نمونه­های برجسته‌ای از تلفیق معماری ایرانی با معماری مدرن را پدید آورده­اند، ولی اهمیت چندانی به بافت­های تاریخی قایل نیستند و فقط انگاره تخریب را می‌شناسند [50]. مطالعات نشان می­دهد در سطح حرفه­ای و در میان معماران شاخص با گذشت زمان، معماری معاصر ایران، از تشابه به معماری ایرانی به تشابه به معماری غربی رسیده است و توجه به معماری سنتی به مرور زمان کمتر شده است [51]. در سطح عمومی نیز ساختمان­های هم‌شکل روی پیلوتی که زاییده تفکر مدرن است سرتاسر معماری ایران را فراگرفته و هم ­اکنون نیز کاربرد وسیع خود را دارد. 

6-5- توجه به محیط زیست

بحران­های زیست­محیطی یکی از مهمترین چالش­هایی است که جامعه­ی بشری با آنها مواجه است. مکاتب گوناگون برای حل این بحران­ها راه­حل­های مختلفی از جمله توسعه پایدار، حفاظت­گرایی، اخلاق زمین و پایداری را بیان نموده­اند [52]. این بحران نخست در غرب آغاز شد و پس از آن با ورود مدرنیته به شرق در سطحی جهانی مطرح شد. بحران­های محیط زیستی معاصر، زاییده­ی اندیشه­های مادی­نگر، توسعه­طلب و سلطه­جو است [52]. انسان مدرن خود را مخلوقی زمینی و مسلط به طبیعت می­داند. انسانی که فقط به رفاه و سعادت در همین جهان بسنده می­کند و باعث بحران در محیط زیست انسانی و طبیعی شده است. آلودگی محیط زیست با پیدایی شهرهای تجددزده فزونی گرفته است [5]. در معماری سنتی ایران، سعی بر آن بوده که ساخت بنا با تبعیت از اصول محیط زیست انجام پذیرد و معماران تلاش می­کردند خودبسنده باشند و مصالح مورد نیاز را از نزدیکترین جاها به‌دست آورند و بدین گونه ساختمان با طبیعت پیرامون خود هماهنگ باشد. بازیافت و بهره­برداری مجدد از ساختمان­ها را می­توان از جمله سنت‌های دیگر معماری و شهرسازی ایران تلقی نمود. به نظر می­رسد همه این موارد اصول اخلاقی هستند که در معماری معاصر ایران نادیده گرفته می­شوند. برخلاف معماری سنتی که برای شرایط محیطی احترام خاصی قایل است، معماری مدرن به این شرایط چندان توجهی ندارد. انسان جدید به طبیعت فقط همچون یک منبع می­نگرد و با خاطری آسوده به ویرانی آن می‌پردازد [34]. توجه به محیط در نقطه مقابل ساختمان­های مدرن است. در دنیای جدید، ساختمان­ها اغلب با تولید صنعتی و با تکنیک­های ساخت یکسان و بدون توجه به ویژگی­های جغرافیایی، اقلیمی، بومی و ... محیط شکل می­گیرند. در بسیاری از موارد مکان­یابی ساختمان­ها و شهرها نیز بر پایه احترام به محیط زیست نیست. «اهانت و تحقیری که پیشگامان معماری نوین نسبت به شیوه‌های سنتی ابراز داشتند، در بی­توجهی نسبت به ساختمان­های پیرامون فضای مورد طراحی تجلی یافت و منجر به طراحی ساختمان­هایی شد که تنها با خود در ارتباط بودند» [53]. به دلیل افزایش جمعیت و تمایل به شهرنشینی در شهرهای بزرگ کشور، تقاضا برای مسکن و آپارتمان­نشینی افزایش یافته است. از پیامد این­گونه رشد ساختمان­سازی، آثار نامطلوب زیست‌محیطی از جمله نابسامانی وضعیت اراضی و مصرف بیش از حد سوخت­های فسیلی و منابع طبیعی، دخل و تصرف و دخالت نابجا در طبیعت و ایجاد آلودگی زیست‌محیطی یعنی آلودگی هوا، آلودگی صدا، آلودگی­های بیولوژیکی ناشی از دفع نامناسب زباله­های خانگی و تجاری است. از دیگر اثرهای فضایی برج­سازی و آپارتمان­نشینی، مقوله فضای سبز است. بخش عمده­ای از ساختمان­ها با توجه به تراکم بسیار بالای خود نقش مؤثری در کاهش سرانه فضای سبز در شهرهای مختلف داشته است. از دیگر اثرهای مخرب برج­سازی در قالب عوارض زیست­محیطی می­توان مواردی نظیر: تغییر غیر طبیعی دمای شهر به علت افزایش بیش از حد سطوح ساختمانی، کاهش وزش باد در سطح شهر، افزایش موضعی سرعت باد در خیابان­های در جهت باد، جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب به ساختمان‌های موجود، اثرهای آتش­سوزی برج­ها و ... را نام برد [54].    

6-6- عدالت

اسلام برای ایجاد جامعه­ای سالم که در آن، برادری و برابری، مهر و محبت، صفا و صمیمیت، عشق و دوستی حاکم باشد، از همه پیروان خود خواسته که در تمام مراحل زندگی، عدالت را رعایت کنند و هرگز از مسیر عدل خارج نشوند [30]. عدالت یکی از عوامل مهم برای ایجاد محیط مطلوب و تعریف شهر ایده­آل است [43]. تناسبات مطلوب بین ابعاد فضا و کالبد با ویژگی­های روانی و جسمانی انسان، تسهیل ارتباط انسان­ها و فقدان امکان تجاوز به حقوق دیگران، ایجاد تعادل بین عملکردهای پاسخگو به نیازهای معنوی و مادی انسان و ... نشانه­های وجود عدالت در معماری و شهرسازی است [47]. عدالت به معنی قرار دادن هر چیز یا هر فضا در جای خود است که این در معماری سنتی با در نظر گرفتن هر فضا متناسب با زندگی نمود یافته است. در جامعه اسلامی همه اقشار جامعه نسبت به برخورداری از امکانات شهری و مسکن مطلوب ذی حق هستند، همه افراد خانواده از کودک گرفته تا زن و مرد باید براساس نیازهای ذهنی و جسمی خود بتوانند از امکانات و موقعیت‌های مناسب در داخل و بیرون محل زندگی بهره­مند شوند. در شهرهای امروزی، به دلیل محدودیت فضایی و مسایل اقتصادی بزرگترین مجتمع­های مسکونی بدون توجه به قابلیت­ها و نیازهای ساکنان ساخته می‌شود و فقط مسأله مسکن حل می­شود و مسایلی همچون امکانات رفاهی، بهداشتی، مدارس و دسترسی­ها و ... در آن دیده نمی­شود که این ناهماهنگی باعث می­شود مسأله عدالت بی­معنا شود. رشد شهرهای بزرگ در جهان در حال توسعه، باعث شده بیش از یک میلیارد نفر در مناطق شهری زندگی می‌کنند که فاقد سرپناه مناسب هستند و به خدمات اساسی دسترسی ندارند [30]. معماری جدید با شیوه طراحی و ساخت‌وساز جدید و تمایل به عمودگرایی و برج­سازی، تناسبات و مقیاس انسانی و در نهایت روح انسانی را از شهرها و ساختمان­ها محروم کرده است. در این­گونه ساختمان­سازی، تعادل فضایی بین فرمها و اشکال ساختمانی وجود ندارد که این خروج از عدالتی است که در ایران امروز به شدت رواج یافته است. یکی از بی­عدالتی‌ها در معماری و شهرهای امروزی، پدیده حاشیه‌نشینی و اسکان­های غیررسمی است که معطوف به بی­عدالتی مدیران، برنامه­ریزان، حاکمان و مردم است و باعث تبعیض و ظهور قطب­بندی­های نامتعادل شده است. این­گونه محلات غالبا مشابهتی با مسکن مطلوب درخور انسان ندارند، چرا که دسترسی به امکانات عمومی ندارند [43]. در عرصه قانون­گذاری قانون لازم­الاجرایی برای این‌گونه بافت­ها وجود ندارد و یا اینکه ممکن است به‌سادگی و تحت هر شرایطی قوانین تغییر کند. از جمله معضلات این‌گونه بافت­ها، نبود مقاومت در برابر سوانح ویرانگر، هماهنگ نبودن طراحی مسکن با معماری بومی و اقلیمی، نارسایی­های تأسیسات، تجهیزات و تسهیلات زیربنایی و ... است.

6-7- حقوق شهروندی

از ویژگی­های مهم جامعه اسلامی توجه به اخلاق و روابط شهروندی است. اهتمام و رعایت حقوق شهروندان، برقراری عدالت اجتماعی و برخورداری همه شهروندان از مجموع خدمات عمومی و منابع طبیعی همواره مورد تأکید منابع اسلامی بوده است. از طرفی، ایجاد روابط گسترده عاطفی با همسایگان از سنت­های دیرینه فرهنگ ایرانی بوده که امروزه طی تحولات مدرن شهری فراموش شده است. آن­چنان‌که در شهرهای بزرگ، همسایگان بعد از سال­ها زندگی در جوار هم و حتی در یک آپارتمان، کمترین آشنایی و شناختی از همدیگر ندارند. از مهمترین ابعاد روابط شهروندی توجه به نظام هم­جواری­ها و حریم خصوصی دیگران است. اسلام همسایه­داری را ستون فقرات امت می‌داند و برای آن مجموعه اصول اخلاقی در نظر گرفته است: الف) روابط مستحکم همسایگی، ب) حفظ حقوق همسایگان [55]. در خصوص حقوق همسایه که در معماری نمود بیشتری دارد، حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «بدون اجازه همسایه با افزایش ارتفاع ساختمان خود به حریم وی تجاوز نکنید» [55]. چرا که با این کار، عملاً حریم خصوصی و بصری آنها مورد تعرض قرار می­گیرد.

   در معماری امروزی ایران، همجواری کاربری­ها و فعالیت­های شهری نامتجانس مانع رسیدن هوای سالم و نور کافی و طبیعی به ساختمان­ها و زمین­های مجاور، همچنین، سایه­افکنی بر خیابان­ها و ساختمان­های مجاور، محدود کردن میدان دید ساکنان اطراف و ... شده است [54] که زمینه­ای از خروج از ارزش­های اخلاقی در معماری به‌شمار می‌رود.  

   یکی از مصادیق تعارض ضوابط معماری و شهرسازی کنونی با ارزش­های اخلاقی و به‌خصوص قاعده لا ضرر[3] در رابطه با حقوق دیگران، سلب آرامش مردم از طریق آلودگی­های صوتی و بصری، تعریض کوچه­های امن و آرام به استناد طرح­های تفصیلی و تبدیل آنها به خیابان­های عریض است [56]. در معماری معاصر ایران برخلاف اصل تسلسل در معماری سنتی، اثری از عرصه‌بندی و سلسله مراتب و قلمرو خصوصی و عمومی بر جای نمانده است. یکی از ماندگارترین میراث جنبش مدرنیسم، جایگزینی دیوارهای خارجی شیشه­ای به جای دیوارهای معمولی است که موجب حذف مرزهای بین فضاهای داخل و خارج ساختمان شد و این باعث شد ماهیت خانه که گوشه‌ای امن و باعث سکینه و آرامش بود، متحول شود. طی این فراشد، فرم حجم­ها، پلان­ها و نماها به‌تدریج، تحت نفوذ عواملی، مانند: الگوهای جهانی، مصالح ساختمانی جدید و فناوری دگرگونی یافت.

   امروزه با توجه به نوع معماری واحدهای آپارتمانی و توسعۀ متراکم واحدهای مسکونی در شهرها، روابط همسایگی کمرنگ و از میزان امنیت و آرامش و توجه به حریم­ها و غیره در شهر و واحدهای همسایگی به ‌طور مشخصی کاسته شده است [57]. به طور کلی می­توان گفت معماری امروز ایران از پیشینه خود جدا شده و با پذیرش تحولات گسترده، طی فرایندی از درونگرایی به برونگرایی در حال حرکت است. تراکم­فروشی و ارتفاع گرفتن ساختمان­های همجوار در شهرهای معاصر باعث ایجاد اشرافیت و سایه­اندازی و مشکلات متعدد حقوقی اخلاقی شده است.

6-8- قناعت

قناعت و صرفه­جویی[4] در زندگی، از آموزه­های سازنده و کامل اسلام برای همه انسان­هاست. در گذشته سمت و سوی زندگی بر اساس فرهنگ صرفه­جویی و پس­انداز بود، ولی انسان امروزی بنای زندگی و معاش را در سودجویی می‌داند. انسان سنتی با اتکا به ارزش­ها و اصول اخلاقی در تلاش برای نمودپذیری مفهوم قناعت در آثار خویش بوده است. بر اساس مطالعات انجام شده، چنین به نظر می­رسد که در متون دینی و مبانی اعتقادی مسلمانان، سه اصل «پرهیز از بیهودگی»، «خودبسندگی» و «اعتدالگرایی» به عنوان راهکارهای رسیدن به قناعت و زندگی قناعت­مندانه معرفی شده است.

   از طرفی، مفهوم قناعت در مباحث حقوق شهروندی با راضی بودن به حق خود و عدم تعرض به حقوق دیگران در ارتباط است و این معنا در فقه اسلامی با عنوان قاعده «لا ضرر و لا ضرار» معرفی شده است [58]. لذا به طور کلی می‌توان معماری قناعت­مندانه را در چهار اصل مذکور دسته­بندی کرد (جدول شماره 5).

بر اساس مطالعات پیشین، نمود اصول معماری قناعت­مندانه در معماری سنتی قابل پیگیری است. معماری معاصر بر خلاف معماری سنتی بر اساس زندگی سودمحور انسان معاصر به کالایی برای سرمایه­گذاری تبدیل شده است. انسان معاصر به منظور سود بیشتر از این کالا، به افزایش غیرقانونی تراکم فضایی و ساختمانی، تجمل­گرایی بیش از حد و ... دست زده است. حرفه ساخت‌وساز در کشور مهمترین زمینه برای سوداگری شده و این انگیزه­های سودجویانه، حرفه معماری و کیفیت معماری را به پایین­ترین سطح خود تنزل داده است [41]. آغاز سوداگری زمین و مسکن یکی از آفت‌های معماری معاصر است و در این دوره کم­کم زمین‌بازی، سودآورترین شیوه پول­سازی می­شود.

بحران انرژی در عصر حاضر، مسأله صرفه­جویی در مصرف انرژی را به یکی از ارکان اصلی برنامه­ریزی و طراحی کشور تبدیل کرده است. صرفه‌جویی در معماری را می­توان در دو بعد صرفه­جویی در انرژی و صرفه‌جویی در هزینه­های صرف شده در ساخت‌وساز بررسی کرد. صرفه‌جویی در هزینه­ها و بهینه‌سازی مصرف انرژی در حال حاضر در فرهنگ ساختمانی کشور دچار بحران شده است. بنا بر اطلاعات منتشر شده در ترازنامه انرژی سال 1384، در کشور ما بیشترین میزان مصرف انرژی در بخش­های خانگی و تجاری با 35/44 درصد است [59] که این می­تواند نشان دهنده اتلاف انرژی در این بخش باشد و لزوم تجدید نظر در نحوه ساخت‌وساز کشور را ضروری سازد. در معماری سنتی، استفاده از انرژی­های تجدید­پذیر مدنظر تمام سازندگان بوده است.

ولی در معماری معاصر، با تقلید از الگوهای معماری مدرن و بدون توجه به خصوصیات اقلیمی و بومی، بناهای مشابهی در اقلیم‌های مختلف احداث شده که برای انطباق با شرایط آسایش انسان، نیازمند بهره­گیری گسترده از منابع انرژی فسیلی است. علاوه بر آن در ساخت‌وسازها و خصوصا ساخت مسکن طبقات مرفه، ارقام نسبتا زیادی صرف تزیینات افراطی و بی­اصالتی با نام ابزارسازی می­شود. این مسأله متاسفانه به یک مد در جامعه تبدیل شده است.

از نخستین سالهای عصر پهلوی، خانه‌سازی و آپارتمان­سازی به وسیله برخی از سرمایه­داران غیرحرفه­ای رسما به صورت یکی از مشاغل خالی از هر نوع هنری به وجود می­آید [48]. در معماری معاصر هزینه­های زیادی برای ساخت بسیاری از ساختمان­ها صرف می­شود، ولی این ساختمان­ها ارزش معماری زیادی ندارند.

6-9- کرامت انسان

کرامت ذاتی انسان آن نوع شرافتی است که تمامی انسانها به دلیل داشتن توانایی تعقل، وجهه الهی و ... به طور فطری و یکسان از آن برخوردارند. در زبان انگلیسی نزدیکترین مفهوم به واژه کرامت، «Dignity» است که به معنای شرف، افتخار، استحقاق احترام، عنوان، امتیاز و شرافت است [60]. توجه به جایگاه انسان و نیازهای او یکی از موضوعات مهم در بحث اخلاق معماری است و هدف نهایی در معماری فراهم آوردن مکانی برای آرامش، امنیت روحی و روانی و کرامت انسان است.

   معماری سنتی انسان را ارج می‌نهاده و برای آرامش و کرامت وی تمهیدات و راهکارهای زیادی به کار بسته است. می­توان گفت تمامی مؤلفه­هایی که پیش از این شرح آن رفت از جمله حفظ حریم­ها، عدالت، زیبایی و غیره همگی تلاش معمار سنتی برای ایجاد فضایی باصفا و آرامش­بخش برای زندگی متعالی و کرامت و بزرگداشت انسان بوده است.

ارزیابی سیاست­های کلان توسعه شهری معاصر حاکی از آن است که معیارها و روش­های اتخاذ شده منطبق بر کرامت انسانی نیست [60]. ابعاد کرامت انسانی با مباحثی نظیر حق به شهر، توسعه انسانی، آرامش، امنیت و ... قابل بررسی است. کرامت انسان در فضای معماری و شهرسازی نیازمند بستر شهری امن و آرام است.

اصل خدا­محوری و اصل حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش، برقراری عدالت، تعریف و تنظیم روابط اجتماعی بر اساس الگوهای دینی، تعهد و مسؤولیت افراد، اصل اخوت، گذشت و حس هم­دردی، نظم، تعاون و مشارکت همگانی، اصل متقابل بودن حقوق و احترام به حقوق یکدیگر، اعتماد، وفای به عهد، برقراری امنیت جانی، مالی و شخصیتی، اصل مشاورت و شورایی بودن امور و ... از مهمترین شاخص­های شهر امن و آرام از منظر آموزه­های دینی است. تحقیقات نشان می­دهد با رشد علم و فناوری و پیشرفت در اصول مهندسی و دقیق­تر شدن محاسبات ساختمان­ها و ...، فرایند مقابله با ناامنی تاکنون به کاهش آن نینجامیده است [61].

از مصادیق مهم امنیت، یکی امنیت روانی و ذهنی و دیگری امنیت معنوی است که در معماری معاصر، این­گونه از امنیت انسان، تحت تأثیر انواع اطلاعات و تبلیغات و فشارهای روانی حاصل از آشفتگی نماهای ساختمانی و ... مخدوش شده است [43].

امنیت و آرامش نقش اساسی در شکل­گیری و تکامل الگوهای زیستی بشر دارد و همیشه به عنوان عنصری مهم سایر ابعاد زندگی را تحت تأثیر قرار داده است. احساس امنیت و آرامش شهروندان در محیط­های پیرامون و محل کار، زندگی، رفت‌وآمد، تفریح و گذران اوقات فراغت، محیط‌های
آموزشی- فرهنگی و ... از عوامل مهم و تأثیرگذار بر کیفیت زندگی آنان است.

امروزه، جرم و احساس ناامنی و عدم آرامش در برابر آن، در محلات شهری، از دغدغه­های اصلی شهروندان به شمار می­رود. نتایج برخی تحقیقات نیز مؤید این مطلب است. چرا که نظرسنجی در برخی شهرهای کشور، مانند: تهران، ارومیه، همدان و مشهد نشان داده که 81 درصد ساکنان احساس ناامنی می­کنند [62].

در شهرهای امروز ایران سپری کردن زمان­ در فضاهای شهری همراه با تحمل دشواری­های فراوان و بیشتر صرف آمد و شد می­گردد و هدف نهایی انسان در چنین مکانی جز پناه گرفتن سر خویش نیست و این به معنای قهر شهروند با فضای شهری و معماری است. الکساندر[5] معتقد است در مقطعی از معماری مدرن، اکتفا به بخشی از زندگی انسان، یعنی کارکردهای مادی، نهضت مدرن را از پدید آوردن فضاهای درخور زندگی کامل انسانی ناتوان ساخت. بنابراین، عدم شناخت از زندگی با تمام شئون آن از جمله جسمانی، روحانی و روانی و بازتاب این نوع شناخت در معماری باعث ایجاد بحران در معماری شد [63].

آنچه تا اینجا ذکر شد حکایت از برخی بی­اخلاقی­ها و نادیده گرفتن ارزش­های معنوی و کرامت انسانی در معماری معاصر و مدرن ایران بود. در معماری این زمان ایران با پیشینه­ای چنان درخشان کوچکترین اثری از ارزش­های هنری و انسانی نیست [48].

گسترش­های سریع شهرنشینی در دهه­های اخیر، منبع بسیاری از تهدیدات محیطی در ایران بوده که سلامت جسمی و روانی انسان­ها را با مشکل روبه­رو کرده است. مسکن با کیفیت پایین و خارج از استاندارد علی‌الخصوص در حاشیه شهرها، تراکم نامناسب فضاهای سکونت به همراه نامناسب بودن شرایط زندگی و استرس و فشارهای روانی ناشی از آن، گسترش عرصه­های صنعتی در تداخل با فضاهای سکونت و پیامدهای آن، نظیر: آلودگی­های صوتی، هوا و آب و ... همه نمونه­هایی از تأثیرات منفی معماری و شهرسازی معاصر بر سلامت جسمی و روانی انسان‌هاست.

7- نتیجه­گیری

این نوشتار به شرح چالش­های معماری ایران از دیدگاه اخلاقی پرداخت. برای این منظور برخی از مؤلفه­های اخلاق از کتب اندیشمندان اسلامی استخراج شد و به بررسی تطبیقی این مؤلفه­ها در معماری سنتی و معاصر ایران اقدام گردید. با توجه به تنوع و کثرت مؤلفه­های اخلاقی، تحلیل و جمع­بندی همه مؤلفه­ها در حیطه موضوع مورد بحث به‌طور جامع نمی­گنجد. با توجه به تعاریف اخلاق و شاخص­های آن، می­توان به اهمیت آن در نحوه نگرش و زندگی و به تبع آن، در معماری پی برد. معماری ایران در روزگار سنتی که بر پایه هنجارها و ارزش­های اخلاقی استوار بود، در روزگار معاصر تحت تأثیر تحولات مدرنیته قواعدی نو بر خود یافت.

   مطالعات انجام شده در خصوص نحوه نگرش و سبک زندگی انسان سنتی، نشان­‌دهنده این مطلب است که زندگی انسان سنتی سرشار از معنا و معنویت است و معماری وی نیز که منتج از این نگرش است، رابطه تنگاتنگی با ارزش­ها و اصول اخلاقی مورد قبول او برقرار کرده است. بر خلاف آن، زندگی انسان مدرن بیشتر بر مادیات استوار است و معماری وی نیز از این ویژگی تأثیر پذیرفته است (جدول شماره 6).

یافته­های پژوهش نشان می­دهد که یکی از تهدید­های معماری معاصر، عدم توجه به ارزش­ها و اصول اخلاقی است. این بی­توجهی چه در عرصه اخلاق حرفه­ای و شخصی و چه در اصول اخلاقی به کار رفته در بنای معماری قابل پیگیری است. ورود معماری نوین به ایران بعد از دوره قاجار موجب تحول در سبک و نحوه زندگی شد. در نتیجهِ این تحولات، معماری مدرن با تمام نقاط مثبت و منفی­اش وارد معماری ایران شد. با ورود فرهنگ غربی و نگرش­های مادی­گرایانه، پایبندی به ارزش­ها و اصول اخلاقی کم‌رنگتر از گذشته شد. بی­توجهی به ارزش­ها و اصول اخلاقی در معماری معاصر ایران منجر به تهدید­هایی در زمینه­های مختلف، نظیر: بحران زیست­محیطی، بحران انرژی و ... شد و پیرو این بحران­ها، زندگی و آرامش انسان مدرن با مشکل مواجه گردید. این در حالی است که انسان امروز بیشتر از گذشته به آرامش درون و کرامت نیازمند است و آن نیز در سایه قرار دادن اخلاق و معنویت در محور زندگی میسر می­شود. معماری حرفه­ای است که می­تواند با تعریف عناصر اخلاقی بر شکوفایی انسان تأثیر بگذارد و با حل مشکلات و اعتلای فضای زندگی که در ارتباط با حقوق انسانی است، موجب کرامت و آرامش انسان شود. بی­تردید با رجوعی دوباره به راهکارها و ارز­ش­های اخلاقی به کار رفته در معماری سنتی و تحلیل اخلاقی معماری معاصر، می­توان به بازشناسی و تقویت اخلاق و اصول اخلاقی در معماری معاصر پرداخت.

8- مراجع

[1]  M. Lashkarbolouki, A Framework for Codification of Values and Ethical Codes of Scientific and Technological Researches, ETHICS IN SCIENCE AND TECHNOLOGY, Vol. 3 , No. 1-2, pp. 105 – 114, 2008. (in Persianفارسی )

[2]  M. Naghizadeh, Models, principles, elements, attributes and roots of the Islamic city, Firozeh-e-Eslam publication, First Year, No. 1, pp. 33-52. 2014. (in Persianفارسی )

[3]  S. Lotfi, An Overview Of Modernity in the Contemporary City And Urbanism, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 20, pp. 17 – 26, 2005. (in Persianفارسی )

[4]  H. Mirmiran, A Study of Contemporary Iranian Architecture, Accessed on 8 September 2019; http://www.irannamaye.ir, 2002.  (in Persianفارسی )

[5]  M. Madadpur, The course of contemporary thought (the first book) modernity and religion in culture and art de enlightened secular and religious intellectual, Third Edition, Tehran, Soreh Mehr publication (Art region related), 2010. (in Persianفارسی )

[6]  A. Noghrekar, Introduction to Islamic identity in architecture and urbanism, Department of Housing and Urban Development, Tehran, Office of Architecture and Urban Design, 2009. (in Persianفارسی )

[7]  M. J. Mahdavinejad, P. Mansori, The entry of modernist currents in contemporary Iranian architecture, Journal of Studies on Iranian-Islamic City, No. 21, pp. 19-31, 2015.  (in Persianفارسی )

[8]  I. Hojjat, Tradition and innovation in architectural education, Tehran, Institute of Tehran University Press, 2013. (in Persian فارسی)

[9] M. Gharehbaglou, et. al, Ethical Lifestyle in Interaction with Environmental Capabilities in Traditional Iranian Architecture (Case Study: Azab Daftariller Traditional Neighborhood, Tabriz, Iran), Journal of Architectural Thought, Vol. 4, Issue 8, pp. 85-104, 2020. (in Persianفارسی )

[10]         M. Najafi, et. al, The Compilation of Urbanism Texts by Using the Iranian's-Valuable Texts (With Emphasis on the Islamic Ethics), Iran University of Science and Technology, 8 (1), pp. 41-62, 2020. (in Persianفارسی )

[11] R. Moradpour, et. al, Ethics of Building (Perspective of Virtue Ethics and Kantian Ethics), Journal of Architectural Thought, Vol. 3, Issue 5, pp. 1-16, 2019. (in Persianفارسی )

[12] H. Shahamat, et. al, An Evaluation of the Hidden Curriculum of Architecture Course based on Islamic Ethics, Soffeh, Vol. 21, Issue 1, pp. 5-20, 2019. (in Persianفارسی )

[13] S. Nazidizaji, et. al, Hthics in Architectur, ETHICS IN SCIENCE and TECHNOLOGY, Vol. 5 , No. 3-4, pp. 105 – 114, 2010. (in Persianفارسی )

[14] M. Golabchi, M. Amiri, Project Management and Ethics, Tehran, Pars University Press, 2015. (in Persianفارسی )

[15] M. Ghaiyoomi Bidhendi, Speeches on the foundations and the history of architecture and art, Tehran, Scientific and Cultural Publishing Company, 2012. (in Persianفارسی )

[16] K. Afshar Naderi, Architectural and Lliving Space, Architecture Magazine, Issue 2, pp. 5-7, 1999. (in Persianفارسی )

[17] R. Hashemi, Professional Ethics, Journal of Architecture, No. 11, 2, 2001. (in Persianفارسی )

[18] M. Motahari, Ethics, Tehran, Sadra publication, 1988. (in Persianفارسی )

[19] H. Anwari, Speech Culture, First Edition, Vol. I, Tehran, Sokhan publication, 2002. (in Persianفارسی )

[20] M. Motahari, Introduction to Islamic Sciences, Tehran, Sadra publication, 2008.  (in Persianفارسی )

[21]  H. Ansarian, Moral Beauties, Qom, DaralErfan publication, 2003. (in Persianفارسی )

[22] M. H. Tabatabai, The Religion Teaching (Ethics - Rules), Qom, Jahan Ara, 1977. (in Persianفارسی )

[23] A. Dastgheib Shirazi, Islamic Ethics, Qom, Daralketab Press Institute, Bita. (in Persianفارسی )

[24]  A. A. Meshkini, The Lessons of Morality, Translated by: Hassan Ostad Vali, Tehran, Alhadi Printing Institute, 2004. (in Persianفارسی )

[25]  H. Nasr, In the Search of Sacred Issue (Ramin Jahanbegloo and Seyyed Hossein Nasr's conversation), Translated by Mustafa Shahr Aini, First Publication, Tehran, Ney Publishing, 2006. (in Persianفارسی )

[26] R. Bocok, Cultural Formations of Modern Society, Translated by: Mohajer, Tehran, Agah, 2007. (in Persianفارسی )

[27] H. Nasr, Knowledge and Spirituality, Translated by: Enshallah Rahmati, Tehran, Suhrawardi Publication Office of Research, 2002. (in Persianفارسی )

[28] M. Habibi, De La City A La Willy, Tehran, Samt Publication, 2012. (in Persianفارسی )

[29]  I. Hojjat, Architectural Education and Worthless Values, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 14, 63-70, 2003. (in Persianفارسی )

[30] J. Tavakolinia, et. al, Confrontation Of Iranian-Islamic City Against The Major Urban Challenges in Era of  Globalization, Journal of Studies on Iranian-Islamic City, No. 25, pp. 57-70, 2016.  (in Persianفارسی )

[31] M. B. Valizadeh Oqani, E. Vafaei Poorsorkhabi, Ethics and its Relation to Architecture, Journal of Architectural Thought, Vol. 2, Issue 4, pp. 1-18, 2019. (in Persianفارسی )

[32] H. Pourmand, et. al, The place of ethic in the formation of traditional architecture of Iran, Case study: the traditional architecture of the city of Yazd, Cultural Sociology, Vol. 5, Issue 2, pp. 19-41, 2015. (in Persianفارسی )

[33]  M. R. Bemanian, The Study of God Central Role about Moslems Architecture, International Journal of Industrial Engineering and Production Research, Iran University of Science and Technology, Vol. 18, No. 5, pp. 37-44, 2007. (in Persianفارسی )

[34] H. Nasr, In the search of sacred issue (Ramin Jahanbegloo and Seyyed Hossein Nasr's conversation), Translated by Mustafa Shahr Aini, First Publication, Tehran, Ney Publishing, 2006. (in Persianفارسی )

[35] I. Hojjat, Man-made identity, identity-making human (reflection on the relationship between identity and architecture), HONAR-HA-YE ZIBA,  No. 24, pp. 55-62, 2005.  (in Persianفارسی )

[36] H. Amid, Amid Dictionary, Tehran, Ebnesina, 1985. (in Persianفارسی )

[37] A. Zarkesh, The Way of Education and Professional Job in Craeting Compatibility between Space and Structure in West Contemporary Architecture, HONAR-HA-YE ZIBA,  No. 23, pp. 43-52, 2005. (in Persianفارسی )

[38] B. Lawson, How Designers Think, Translated by: H. Nadimi, Tehran, Shahid Beheshti University, 2005. (in Persianفارسی )

[39]  M. Alalhesabi, M. Yousefzamani, Achitectural Design Process, Interaction between the Designer and Owner Participation, HONAR-HA-YE ZIBA,  No. 2 (43), pp. 31-42, 2010. (in Persianفارسی )

[40] I. Hojat, A. Aghalatifi, Contemplation on the role of the audience in the quality of today's architecture of Iran, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 42, pp. 25-35, 2010. (in Persianفارسی )

[41] E. Kalantari, Architecture and Discipline, Sociology of Iranian Architecture, Accessed on 8 September 2019; http://www.irannamaye.ir. (in Persianفارسی )

[42] S. Ayvazian, Aesthetics and its origin in architectural criticism, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 12, pp. 64-69, 2002. (in Persianفارسی )

[43] B. Aminzadeh, M. Naghizadeh, The Islamic utopia: City of justice, Soffeh Journal, No. 35, pp. 21-32, 2002. (in Persianفارسی )

[44] T. Burckhardt, Article "The role of the fine arts in the educational system of Islam", in "the immortality of art." Book, Translation by:  M. Avini, Tehran, Barg Publication, 1991. (in Persianفارسی )

[45] A. Zarkesh, The affecting factors in the private architecture in contemporary architecture of Iran; 85-1357 years, the magazine of Maheh honar, No. 127, pp. 28-38, 2009. (in Persianفارسی )

[46] K. Diba, Culture and ethics in architecture, Architect magazine, No. 21, pp. 12-14, 2003. (in Persianفارسی )

[47] M. Naghizadeh, Attributes of the Islamic city in Islamic texts, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 4,5, pp. 47-61, 1999.  (in Persianفارسی )

[48] M. Hojjat, Iran's cultural heritage, policies for an Islamic state, Tehran, Cultural Heritage Organization, 2001. (in Persianفارسی )

[49] R. Davari Ardekani, Post Modern; The period of death, Mashreg, No. 1, pp. 11-17, 1994. (in Persianفارسی )

[50] M. Habibi, et. al, From The Collapse Of Fortification to the Idea Of Highways The Background Of Urban Planning and Designing In Tehran 1930-1968, Vol. 20, No. 50, pp. 85-102, 2010. (in Persianفارسی )

[51] I. Etesam, et. al, Form Development Process In Architectural Designing Of The Cultural Buildings In Contemporary Architecture Of Iran (Three Decades After The Islamic Revolution), HOVIAT-E-SHAHR, Vol. 7, No. 14, pp. 25-36, 2013. (in Persianفارسی )

[52] I. Ghalandarian, et. al, Comparative Study of the Relationship between Human and the Environment in Sustainable Development Thought and Islamic Thought, Iran University of Science and Technology, Vol. 4 (1), pp. 62-76, 2016. (in Persianفارسی )

[53] H. Richard, A. Jaszewski, Fundamentals of Urban Design, Translated by: R. Rezazadeh, M. Abaszadegan, Tehran, University of Science and Industry, 1992. (in Persianفارسی )

[54] M. M. Azizi, the Survey of the Effects of Physical-Space Tower in Tehran, Farmaniyeh-Karmanyh Neighborhoods, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 4 and 5, pp. 33-46, 1999. (in Persianفارسی )

[55] M. Hisham, Traditional Islamic Principles of Built Environment, Translated by: A. Meshkini, K. Habibi, Tehran, Urban Planning and Architecture Study and Research Center, 2009. (in Persian فارسی )

[56] M. K. Seyfian, The principle of Lazarar and its Observance in the Principles of Islamic Architecture and Urban Planning, HONAR-HA-YE ZIBA, No. 3, pp. 73-77, 1999.  (in Persianفارسی )

[57] M. B. Valizadeh Oqani, A. Valizadeh Oqani, Neighborhood Ethics and Neighborhood Rights in the Islamic Architecture and Urban Planning System of Iran, Journal of Cultural Engineering, No. 86, pp. 54-73, 2016. (in Persianفارسی )

[58] A. A. Heidari, I. Ghasemian, Contentment and Architecture, An Investigation on the Manifestation of the Concept of Contentment in the Pattern of Iranian Traditional Houses (Case Study: Mortaz House), Iran University of Science and Technology, No. 7 (2), pp. 87-106, 2019. (in Persianفارسی )

[59] M. Shfiee, et. al, The Appropriate Form of Tall Building for Receiving Solar Energy in Tehran, Iranian Journal of Energy, Vol. 16, No. 4, pp. 47-60, 2014. (in Persianفارسی )

[60] M. Shokouhibidhendi, R. Motahar, Evaluation of Human Dignity (Based on the Views of Sayyid Musa al-Sadr) in Urban Renovation Policies, Case Study: Economic Strategy for Renovation in Tehran Comprehensive Plan, Iran University of Science and Technology, No. 8 (1), pp. 63-81, 2020. (in Persianفارسی )

[61] Y. Maleki, The Concept of City and Social Security from the Perspective of Religious Teachings, Environmental Planning Quarterly, Vol. 9, Issue 33, pp. 133-153, 2016. (in Persianفارسی )

[62] A. Rezvan, M. Fathi, Factors Related to Insecurity Feeling, Social Welfare Quarterly, No. 12 (45), pp. 451-479, 2012. (in Persianفارسی )

[63] M. J. Mahdavinejad, M. R. Imaniyan, N. Khaksar, Architectural Identity; Explaining the Meaning of Identity in terms of Pre-Modern, Modern and Post Modern, Hoviat shahr Journal, No. 7, pp. 122-113, 2011. (in Persianفارسی )

[1]  «وشاورهم فی الامر» (آل­عمران/ 159)، «وامرهم شوری بینهم» (شوری/ 38)

[2] Titus Burckhardt

[3] پیامبر اکرم (ص) می­فرمایند: «لا ­ضرر و لا ضرار فی ­الاسلام؛ یعنی نه ضرر است در دین و  نه ضرر رسانیدن» [56]

[4] «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.» (مومنون/51)

[5] Christopher Alexander