معماری ایرانی و نگرش به رمزاندیشی در طراحی باغ‌های ایرانی: نمونه موردی «باغ ارم شیراز»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مرکز تحقیقات وزارت مسکن

2 دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

چکیده
شناسایی جنبه‌های مختلف معماری سنتی ایران می‌تواند به حفظ ریشه‌های فرهنگی این دستاورد تاریخی منجر گردد که علاوه بر حفظ پیشینه، راهگشای معماران در دوران معاصر گردد. دستیابی به معماری مختص این مرز و بوم جز با بررسی و مطالعه دقیق آن عملی نخواهد شد. در این میان رمزاندیشی بخشی از میراث فرهنگی ایران است که بیش از هر بخش از معماری در طراحی باغ ایرانی نمود پیدا کرده است. مفهومی‌ که ریشه در باورهای دینی، اسطوره‎های ملی و تجارب انسانی مردمان این سرزمین دارد. مقاله حاضر با مطالعه در رمزها و جلوه‎های معماگونه باغ ایرانی به تحلیل مفاهیم می‎پردازد. سپس بر اساس مفاهیم تبیین شده در چارچوب نظری مقاله، نمونه موردی باغ ارم شیراز را مورد تجزیه و قرار می‎دهد. مطالعات انجام شده در این پژوهش گویای آن است که مفاهیم معنوی و باورهای ذهنی ایرانیان به خوبی در قالب رمزواره‎های نمادین در باغ ایرانی تجلی پیدا کرده‎اند و نمونه تحلیل شده باغ ارم شیراز گواهی بر این مدعاست. رمزاندیشی از فرآیند ساخت باغ ایرانی آغاز می‌شود و در شکل‎دهی عناصر مصنوع و عناصر طبیعی امتداد می‎یابد. طراحی دیوار و حصار، مسیرهای حرکتی، سلسله مراتب و سکوها، عناصر تزیینی، کوشک، و ایوان، جملگی بر مبنای این دیدگاه قابل تفسیر‎اند. آنچنان که گویی مبانی نظری و فرآیند طراحی باغ بر اساس نگرشی رمزاندیش و رمزباور شکل گرفته باشد. رمزاندیشی بخشی از اندیشه‎ی طراحی است و همراه با آن تفسیر می‎شود به صورتی که می‎توان باغ ایرانی را تجربه‎ای عینی– ذهنی از تجلی رمزواره‎های فرهنگی دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


معماری ایرانی و نگرش به رمزاندیشی در طراحی باغ‌های ایرانی

نمونه موردی «باغ ارم شیراز»

فهیمه یاری1*، راضیه هورشناس2

  1.  دانشجوی دکتری معماری و پژوهشگر مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تهران

2. کارشناس ‎ارشد معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران

* تهران، Email: Yari@bhrc.ac.ir

 

چکیده

شناسایی جنبه‌های مختلف معماری سنتی ایران می‌تواند به حفظ ریشه‌های فرهنگی این دستاورد تاریخی منجر گردد که علاوه بر حفظ پیشینه، راهگشای معماران در دوران معاصر گردد. دستیابی به معماری مختص این مرز و بوم جز با بررسی و مطالعه دقیق آن عملی نخواهد شد. در این میان رمزاندیشی بخشی از میراث فرهنگی ایران است که بیش از هر بخش از معماری در طراحی باغ ایرانی نمود پیدا کرده است. مفهومی‌ که ریشه در باورهای دینی، اسطوره‎های ملی و تجارب انسانی مردمان این سرزمین دارد. مقاله حاضر با مطالعه در رمزها و جلوه‎های معماگونه باغ ایرانی به تحلیل مفاهیم می‎پردازد. سپس بر اساس مفاهیم تبیین شده در چارچوب نظری مقاله، نمونه موردی باغ ارم شیراز را مورد تجزیه و قرار می‎دهد. مطالعات انجام شده در این پژوهش گویای آن است که مفاهیم معنوی و باورهای ذهنی ایرانیان به خوبی در قالب رمزواره‎های نمادین در باغ ایرانی تجلی پیدا کرده‎اند و نمونه تحلیل شده باغ ارم شیراز گواهی بر این مدعاست. رمزاندیشی از فرآیند ساخت باغ ایرانی آغاز می‌شود و در شکل‎دهی عناصر مصنوع و عناصر طبیعی امتداد می‎یابد. طراحی دیوار و حصار، مسیرهای حرکتی، سلسله مراتب و سکوها، عناصر تزیینی، کوشک، و ایوان، جملگی بر مبنای این دیدگاه قابل تفسیر‎اند. آنچنان که گویی مبانی نظری و فرآیند طراحی باغ بر اساس نگرشی رمزاندیش و رمزباور شکل گرفته باشد. رمزاندیشی بخشی از اندیشه‎ی طراحی است و همراه با آن تفسیر می‎شود به صورتی که می‎توان باغ ایرانی را تجربه‎ای عینی– ذهنی از تجلی رمزواره‎های فرهنگی دانست.

کلید‌واژگان

باغ ایرانی، رمزاندیشی، طراحی منظر، باغ ارم شیراز

 

 

Iranian Architecture and Symbolism in Iranian Gardens

Case Study: Eram Garden

Fahimeh Yari1*, Razieh Hoorshenas2

1 .PhD candidate in Architecture & Researcher in BHRC, Tehran, Iran

2. M. SC, Energy & Architecture, Faculty of Art and Architecture, TMU University, Tehran, Iran

* Tehran, Iran, Yari@bhrc.ac.ir

Abstract

Thinking is a part of Iran’s cultural heritage, which has manifested more than any other part of the architecture in the design of Persian garden. A concept that stems from religious beliefs, national myths, and human experiences of the peoples of this land. The paper studies the analysis of concepts in the mysteries and manifestations of Persian garden. Then, based on the concepts explained in the article’s theoretical framework, the case study of Eram Garden of Shiraz is analyzed. Studies conducted in this research show that the spiritual concepts and mental beliefs of Iranians are well represented in the form of symbolic crypts in the Persian Eram gardens, and the analyzed sample of Eram Garden of Shiraz is a proof of this claim. Thinking about the mysteries of the process of construction of Persian garden has begun, stretching in the formation of elements of artifact and natural elements. The design of walls and fences, motor routes, hierarchies and platforms, decorative elements, pavilions, and artificial constructions and natural elements can all be interpreted on the basis of this view. As if the theoretical foundations and the decorative elements of garden designing were formed on the basis of a cryptic and contemplative approach. Cryptic thinking is a part of the concept of design and is interpreted along with it so that the Persian garden can be considered as an objective-subjective experience of manifestations of cultural crypts.

Keywords

Iranian Garden, Secrecy, Landscape Design, Eram Garden of Shiraz

 

 

 

 

 

1-  مقدمه

1-1-  بیان ضرورت واهمیت موضوع

طراحی منظر یکی از مهمترین دستاوردهای فرهنگی جامعه بشری به شمار می‎رود و چنان آیینه‎ای است که می‎توان در آن باورها و اندیشه‎های یک ملت را به مشاهده نشست. از این رو پرداختن به مفاهیم مربوط به شکل‎گیری باغ ایرانی به عنوان یک اثر فرهنگی، مهمترین گام در شناخت هرچه بهتر و فراهم ساختن ملزومات صیانت از آن خواهد بود.

دوران اسلامی ‌مملو از آثار ارزشمند و اصیل معماری و طراحی منظری است، که خوشبختانه بخشی از آنها مانند باغ ارم شیراز، همچنان به حیات خویش ادامه می‎دهند. بدیهی است مطالعه و شناخت هرچه بیشتر این باغ‎ها زمینه‎ساز درک بهتر و استفاده مناسب‎تر از مفاهیم آنها در معماری و طراحی منظر در روزگار معاصر خواهد بود.

1-2- بیان مساله

باغ همانند دیگر دستاوردهای تمدنی بشر، از مبانی نظر و اندیشه‎های شکل‌دهنده خود نشات می‎گیرد. از این رو برای بازخوانی آن لازم است، مبانی نظری و بایسته‎های شکل‎گیری اثر مورد مطالعه و تحلیل قرار گیرد. در بسیاری از آثار و منابع موجود مفاهیم شکلی و مبانی کالبدی باغ ایرانی به خوبی تبیین شده است. در اندیشه‎های اندیشمندانی چون پیرنیا [1369 و 1372] قوانین و مبانی عقلی طراحی و ساخت باغ ایرانی به خوبی تحلیل شده است.

علاوه بر این رویکرد، عنایت به رمزواره‎های باغ ایرانی قدمتی قابل توجه دارد. در آثار افرادی چون رنه گنون و تیتوس بورکهارت جنبه‎های معنوی شکل‎گیری باغ ایرانی به تفصیل مطرح شده‎اند. اردلان [1382]، استیرلن [1377] و بورکهارت [1381 و1387] به تبیین این رویکرد در تحلیل آثار هنر و معماری اسلامی ‌پرداخته‎اند. مساله اصلی ایجاد تعامل میان مبانی و مفاهیم مطرح شده، و ظهور کالبدی آنهاست. بر اساس رویکرد پژوهش حاضر، این مفهوم در نمونه موردی «باغ ارم شیراز» به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی است.

1-3- پرسشهای تحقیق

 چگونگی تجلی مفاهیم رمزگون در باغ ایرانی پرسش کلیدی این پژوهش است. پرسش‎های عملیاتی تحقیق عبارتند از:

1- آیا می‎توان رمز اندیشی را به عنوان مبنا و مرجعی برای طراحی باغ و منظر ایرانی معرفی نمود؟

2- آیا در نمونه موردی باغ ارم شیراز، جلوه‎هایی از رویکرد رمزاندیش در طراحی باغ و منظر ایرانی قابل مشاهده است؟

 

 

نمودار 1 فرآیند تحلیل باغ ایرانی. منبع: نگارندگان

 

1-4- روش تحقیق

در ابتدا مفهوم رمز و بیان رمزی در ساحت‎های گوناگون در گستره ادبیات و فرهنگ مورد مطالعه قرارگرفته، سپس ریشه‎های رمزاندیشی در اندیشه‎های ایرانی و اسلامی ‌مورد تجزیه و تحلیل قرار می‎گیرد. با استفاده از روش تحقیقی کیفی مفاهیم مربوط جمع‌بندی شده [وانگ، 1386: 173-202]، با استفاده از روش استدلال منطقی چهارچوبی برای رمزاندیشی در طراحی منظر و باغ ایرانی استخراج می‎شود. چهارچوب به دست آمده به عنوان ابزاری برای ارزیابی در باغ ارم شیراز به آزمون گذاشته می‎شود. پیش بینی می‎شود بتوان با تکیه بر مبانی نظری و جنبه‎های ذهنی، به تحلیل جنبه‎های کالبدی باغ ایرانی در نمونه موردی باغ ارم شیراز پرداخت.

 

2-  رمزاندیشی در طراحی باغ ایرانی

 2-1-رمز و بیان رمزی

 برای تحلیل رمزاندیشی در باغ ایرانی و شناسایی رمزواره‎های آن لازم است، در مرحله نخست دلایل اصلی رمزگرایی و رمزاندیشی مورد تحلیل قرار گیرد. عدم امکان نمایش و بیان عالم غیب توسط ماده، از مهمترین دلایل رمزگرایی در اندیشه‎های بشری است.

    از نظر ‌هال [5:1380] نماد چیزی است که به جای چیز دیگر به کار می‎رود و نشانه آن است و بر آن دلالت دارد. بنابراین می‎توان گفت: رمز عبارت است از معنی باطنی که مخزون است تحت کلام ظاهری که غیر از اهل آن بدان دست نیابند [پورنامداریان، 1368: 4]. اهمیت رمزاندیشی تا به آنجاست که برخی از پژوهشگران میزان غنای هر فرهنگ را با میزان رمزگرایی و تجلی آن در جامعه هم‎معنا دانسته‎اند [ نقی‎زاده، 1384: 173] .

البته عده‎ای از پژوهشگران بر این عقیده‎اند که بسیاری از رمزها منشایی فرا زمینی دارند. در نتیجه رمز نشانه‎ای قراردادی نیست، بلکه نشانه صورت مثالی است. به عبارت دیگر تمامی ‌اشیا در عالم هستی از دو جنبه مادی و معنوی برخوردارند. جنبه مادی ما را به مراتب بالاتر وجود می‎رساندکه همان مفهوم حجاب در فرهنگ اسلامی‌ یا مایا در فرهنگ هندوست. [نصر،1386] حافظ شیرازی در بیان ارتباط میان این دو ساحت در عالم هستی می‎گوید:

«مرا به کار جهان هرگز التفات نبود

رخ تو در نظر من چنین خوشش آراست»

 

2-2- واژه شناسی رمز و راز

 منظر از کلمه نظر اقتباس شده و در فرهنگ دهخدا، نظر به معنای نگریستن همراه با تفکر، تدبر و مکاشفه است. راز آن چیزی است که باید در دل نهفته باشد و یا چیزی که باید پنهان داشت و تنها به اشخاص مخصوص گفت. [لغت‎نامه دهخدا] تا آنجا که سنائی راز را عنوان مبنایی زیبایی‎شناسانه در طراحی معماری معرفی می‎کند:

«جان ز دانش کن مزین تا شوی زیبا از آنک

زیب کی گیرد عمارت بی نظام دست راز» [سنائی]

 

2-3- رمز و اثر هنری

تاریخ هنر نشان‌دهنده آن است که نمی‎توان میان رمز و اثر هنری فاصله‎ای قایل شد. به گونه‎ای که می‎توان رمزگرایی را به عنوان زبان هنری، به‌خصوص در هنرهای کهن معرفی نمود [باستید، 10:1375]. رمزگان هنری نشانه‎هایی هستند که پیام از طریق آنها انتقال می‎یابد. بورکهارت در بیان این مفهوم می‎گوید: «هنر مقدس رمز است» و الگوهایش بازتاب واقعیت عالم ماورائی و نمود سرشت رمزی عالم است [بورکهارت، 1381: 8-11].

بنابراین زبان رمزی بهترین وسیله برای بیان هنری است. تفکری که به عقیده گنون [1374: 7-10] به کمک این رمزها، از جهان محسوس به جهان نامحسوس و جهان معقول راه می‎یابد.

 

 

شکل 1 پلان اولیه باغ ارم . منبع: [آریان پور، 1365: 320]

 

2-4- رمزاندیشی در اندیشه ایرانی ـ اسلامی

 رمزاندیشی در اندیشه‎های ایرانی ـ اسلامی ‌از جایگاه ویژه‎ای برخوردار است. برخی زبان رمز، استعاره، کنایه و تمثیل را تنها راه بیان حقایق معنوی دانسته‎اند [ستاری، 1384: 174]. از سوی دیگر قرآن مجید به عنوان بزرگترین کتاب آسمانی سرشار از اشارات و رمزهایی است که پی‎ بردن به آنها تنها با عنایت پروردگار سبحان امکان‎پذیر است. اینچنین است که امام صادق [ع] می‎فرمایند: کتاب خدای عزوجل دارای عبارت، اشارت، لطایف و حقایق است. عبارت برای عوام، اشارت برای خواص، لطایف برای اولیا و حقایق برای انبیا است [بحارالنوار، ج 75: 278].

آیاتی چون «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ» [الرحمن: 6] نشان‎دهنده نگرش رمزی قرآن به طبیعت است. از این روست که سعدی شیرازی طبیعت را به عنوان رمزی توحیدی معرفی می‎کند:

«برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار»

 

شکل 2 درب جنوبی باغ ارم، منبع: نگارندگان

 

3- تحلیل نمونه موردی باغ ارم

3-1- تاریخچه باغ ارم

تاریخ ساخت باغ ارم شیراز دقیقا مشخص نیست، اما شواهد تاریخی سابقه آن را به دوره سلجوقیان منتسب می‎نماید. [آریان پور، 1365: 308] باغ ارم به لحاظ گونه‌شناسی، تا اواخر دوران زندیه یک باغ «حکومتی» بوده، و از اواخر دوران زندیه و سلطنت فتحعلی شاه قاجار با واگذاری آن به سران ایل قشقایی به یک باغ سکونتی - حکومتی تبدیل می‎شود. حافظ شیرازی در اشاره به باغ ارم می‎سراید:

«در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا  

            زلف سنبل ز نسیم سحری می‎آشفت

گفتم‎ ای مسند جم، جام جهان بینت کو   

           گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت»

 

 

شکل 3 منظرهوایی باغ اندرونی در باغ ارم، منبع [صداقت کیش، 1386]

 

باغ ارم محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی که شاهد مهمان‌نوازی بی‎دریغ ایل قشقایی بوده‌است.

 

 

شکل 4 نارنجستان باغ ارم و ضلع شرقی کوشک در عهد قاجاریه منبع: آرشیو عکس ارگ کریمخان شیراز

 

3-2- فرآیند ساخت باغ

3-2-1- عناصر مصنوع

دیوار و حصار: محصوریت از اصلی‎ترین خصوصیت باغ ایرانی است و کلمه فارسی پردیس[i] نیز به معنای باغ محصور و احاطه شده توسط دیوار است. این کلمه از Pairi [حدود] و deaza [دیوار] مشتق شده است. محصوریت در باغ‎های ایران علاوه بر کارکرد اقلیمی، کارکردی فرهنگی نیز داشته است. [,Khansari,1998] مفاهیمی‌چون محرمیت و درون‎گرایی از مصادیق آن است.

پوشیده و محصور بودن در رویکرد رمزاندیش معمار ایرانی، نشانه‎ای از باغ بهشت، و مفهوم آرامش و جاودانگی را به همراه دارد. باغ ارم نیز همواره به عنوان باغی محصور مطرح بوده است. چنان که از بیان مؤلف فارسنامه ناصری[ii] برمی‌آید در دوره قاجاریه این باغ حصار و دیواری از «چینه گل» داشته است. [حسینی‎فسائی، ۱۳۸۲] از این نظر محصوریت و ایجاد حریم یکی از ویژگی‎های اساسی این باغ بوده است.[iii]

سردر: تضاد و توالی جهان درون و برون از مفاهیم رمزی در طراحی باغ ایرانی است. مفهوم ورود یادآور تضاد بین زمان متغیر در جهان مادی و جاودانگی جهان معناست که به شکل آرامش، سکون و ثبات درون باغ جلوه‎گر می‎شود. ریشه‎های این رمز در ادبیات عرفانی به مفهوم دروازه آسمان [کامیار،1382، 85] و در علم مقدس تداعی‎کننده نظام زندگی و تکامل انسان با مرگ جسمانی [René, 2004] است. سردر نقطه شروع در طی طریق و سلوک عرفانی در باغ ایرانی است.

باغ ارم هرچند دارای المان‎های معمول ورودی مانند هشتی و دالان نیست، اما تزیینات سردر جنوبی باغ ارم با ترکیب آجر و کاشی که با ظرافت و زیبایی بسیار انجام شده است، ناشی از اهمیت سردر نزد طراح آن است.

 

 

شکل 5 تراس بندی و سلسله مراتب دسترسی در باغ ارم؛ منبع: نگارندگان

 

مسیرهای حرکتی: مسیرهای حرکتی استخوان‎بندی باغ ایرانی را تشکیل داده، اغلب بر مبنای یک مسیر اصلی و مسیرهای فرعی طرح‌ریزی شده‌اند. استفاده از محورهای عمود بر هم همانند آنچه در فرش‎های ایرانی مشاهده می‎شود، از یک ایده کیهانی نشات گرفته است. [Ardalan,2000] بر اساس این ایده عالم وجود به چهار بخش، همراه با چهار رود مجزا تقسیم می‎شود. عدد چهار در زمینه جهت‎های چهارگانه، یا مراتب چهارگانه شامل شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت [غیاث اللغات] و یا در موارد دیگر به عنوان عددی مقدس آمده است.

در باغ ارم در وسط محوطه خیابانی با سمت شرقی ـ غربی از جلوی عمارت اندرونی تا عمارت اصلی باغ امتداد یافته است. این مسیر در میان راه یک حوض آب نما می‎رسد. علاوه بر این دو خیابان عریض، مسیر دیگری هم به موازات این دو در تمام قسمت‎های باغ وجود دارد. ساختار فضایی مجموعه به صورتی است که تداعی‎کننده ایده «چهارباغ» و مفهوم جاودانگی در طراحی باغ ایرانی است.

سلسله مراتب و سکوها: تخت‎ها و سکوها در باغ ایرانی مفاهیم والایی را به ذهن متبادر می‎سازند. سیدحسین نصر [1386] در بیان مفهوم سلسله مراتب با استناد به اندیشه‎های ‌هانری کربن آنها را نمودی از ایده سیر و سلوک در اندیشه‎های عرفانی معرفی می‎نماید.[iv] مفهوم سکوها در باغ ایرانی، اشاره به گذر از مرحله‎ای به مرحله دیگر دارد. هر اندازه شخص در سلسله مراتب وجودی از سطح عالم تجربه بالاتر می‎رود، به منتهای مطلوب که همان ملکوت الهی است نزدیک‎تر می‎شود. مراتب هفتگانه کمال انسان یا منازل هفتگانه سیر و سلوک آدمی ‌از منظر عرفان اسلامی‌ شامل عوالم جمادی، نباتی، حیوانی، انسانی، روحانی، نورانی و رحمانی است. مراتب سته صوفیان[v] و یا مراتب هفتگانه قرآنی به عنوان راهی برای شناخت حقیقت آفرینش در نگاه اندیشمندان معاصر مورد تاکید قرار گرفته است. [مؤدت: 1389]

تراس‎بندی شیب طبیعی زمین در امتداد مسیرها، نوعی سلسله مراتب حرکتی ایجاد می‎کنند. در باغ ارم نیز این مفهوم به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی است. شیب زمین از غرب به سوی شرق است. طراح از این فرصت برای تراس‎بندی در مسیر حرکت در حدفاصل سردر تا کوشک ، به‌خصوص در محور اصلی باغ سود جسته است.

 

شکل 6 سنتوری نصب شده در کوشک باغ ارم؛ منبع: نگارندگان

 

عناصر تزیینی:نقوش تزیینی در اندیشه ایرانی تاکیدی دوباره بر مفاهیمی‌ است که ایده شکل‎دهنده طرح را هدایت کرده‎اند. از این رو نقوش به کار رفته در باغ ایرانی، تمثیلی از بهشت و زندگی جاودانه در آن است. نقش‎هایی که بیش از هرچیز مخاطب را به یاد باغ ایرانی می‌اندازد، و به تبع آن بهشت را یادآور می‎شوند. [,Khansari,1998 ]

حرکت مارپیچ گیاه هئوما که در اندیشه‎های ایرانی آن را درخت زندگی دانسته‎اند، در جای جای باغ دیده می‎شود. درختی زندگی‎بخش که میوه آن غذای بهشتیان است. [آلبرماله:1332] نقوش اسلیمی‌در نمای ساختمان‎ها، در نقاشی‎های سقف کوشک و حجاری ستون‎های ایوان، گل و بوته‎های تزیینی، بهشت را در ذهن مخاطب ترسیم می‎کنند.

 

 

شکل 7 سرستون ایوان شرقی کوشک [نقش درخت هیوم] منبع: نگارندگان

 

کوشک:کوشک به لحاظ لغوی معادل قصر در عربی یا هر بنای بلند و رفیع است. [فرهنگ فارسی معین] کوشک در باغ ایرانی نمادی از هدف نهایی و غایت امور است. هنگامی‌که پس از گذر از تمامی‌ مراتب به پایان راه می‎رسیم، کوشک به عنوان پاداشی برای سالک تلقی می‎شود. کوشک باغ ارم شیراز در حقیقت عمارتی سه طبقه، در بلندترین مکان باغ و در انتهای مسیر قرار گرفته است. بنایی با تزیینات فراوان که از فاصله دور خودنمایی می‎کند. از ابتدای حرکت کوشک در انتها به چشم می‎آید و در تمام طول مسیر قابل مشاهده است.

ایوان:ایوان در فرهنگ فارسی کنایه از آسمان است و به همین سبب واژه «هفت ایوان» را به «هفت آسمان» ترجمه می‎کنیم. [فرهنگ برهان قاطع] از تعریف دهخدا چنین برمی‎آید که ایوان طاق یا صفه‎ای است که افراد بالادست در آن می‎نشینند و نگاه به ایوان، به معنای امید به رحمت الهی است. به عبارت دیگر ایوان نقطه‎ای است که علاوه بر معنای واژگانی خود، به لحاظ شکلی نیز توجه مخاطب را به سمت آسمان جلب می‎نماید. ایوان شاهدی است از آرامش درون عمارت و از دیدگاه مابعدالطبیعی، ایوان خود مقام نفس می‎تواند به شمار آید که میان باغ یا حیاط در حد روح و اتاق در حد جسم سیر می‎کند. [اردلان ،1382: 23] ایوان از مهمترین عناصر منظری در باغ ایرانی و بیانگر مفهوم تعالی است. این مفهوم در ایوان باغ ارم به خوبی ترسیم شده است. ایوانی رو به شرق، که در طبقه دوم و سوم قرار دارد. ایوان با کاشیکاری‎های دوره زندیه و قاجاریه، و نقش و نگاری که در آن مشاهده می‎شود، آسمان و مفاهیم مربوط به آن را به خوبی به نمایش می‎گذارد.

 

 

شکل 8 نگاره‎های اسلیمی‌ایوان شرقی کوشک [نقش هیوم] منبع: نگارندگان

 

 

شکل 9 نگاره‎های اسلیمی‌در کاشی‎های نمای شرقی کوشک منبع: نگارندگان

 

3-2-2- عناصر طبیعی

آب: آب مهمترین عنصر در پیدایی و پایایی باغ ایرانی است؛ عنصری پاک که پاکی او مایه پاکیزگی اهل زمین است. چنانچه سوره فرقان آیه 48 آمده است: «وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَىْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً طَهُوراً» [قرآن مجید 25:48].

متوسط بارش سالیانه در ایران کمتر از متوسط جهانی است، موضوعی که موجب می‎شود آب ارزش قابل‌توجهی پیدا کند و ایرانیان بیش از هر گروه دیگر درک نمایند که «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَىْ‏ءٍ حَىٍّ» [قرآن مجید21:30]. قرار گرفتن باغ قصرهایی مانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد بیستون در کنار دریاچه‎ها، چشمه‎ها و دیگر منابع طبیعی آب آشامیدنی نشان از آشنایی مردم این مرز و بوم با اهمیت آب دارد.

در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی‌آب روان، نماد پاکی و صداقت است.[vi] «به آب روان نزدیک می‎شوم؛ ناپیدایی دوکرانه را زمزمه می‎کند.» [سپهری، 1375:170]

در باغ ارم نیز آب در جوی‎ها و حوض‎ها و حوضچه‎ها به صورتی حرکت می‎کند که بتواند تمام باغ را آبیاری نماید. آب روان در بین درختان نارنجستان و آب ساکن در استخرها و حوضچه‎ها، یادآور مفاهیم دوگانه زندگی و جاودانگی، حرکت و پویایی است. آب در باغ ارم در طی مسیر خود مدام از آبشارهای کوچک فرو می‌ریزد و صدای دلنشین آن یادآور زندگی و نشاط است.

  

شکل 10 حرکت آب و صدای جریان زندگی در باغ، منبع: نگارندگان

 

 

شکل 11 حوض آب در مقابل کوشک باغ ارم، منبع: نگارندگان

 

استخر بزرگی که در مقابل کوشک باغ ارم قرار گرفته، و تصویر عمارت در آن دیده می‌شود. بی‎کرانگی آسمان را در خود انعکاس می‎دهد. استخری با مساحت سیصد و سی و پنج مترمربع که آب ساکن را به معنای جاودانگی به نمایش می‎گذارد.

فواره تجلی جوشش آب از دورن نهر و نمادی از جوشش اندیشه و ایمان الهی است. سیدحسین نصر تجربه زمان را موضوعی ذهنی می‌داند و تجلی مفهوم جاودانگی را حاصل اندیشیدن و تعمق در آن معرفی می‎کند [1386]. بر اساس چنین رویکردی، مفهومی‌ که از تحول رویدادها در ذهن یک انسان شرقی نقش می‎بندد، دوام و پایداری ذات باری‎تعالی و ناپایداری سایر موجودات است.[vii]

گیاهان:درخت برای بسیاری از جوامع کهن نماد خدا یا جایگاه ذاتی متافیزیکی بوده و آن را سرچشمه حکمت و دانش، و نامیرایی دانسته‎اند [هال،1380: 124]. «یوکانو» نام درخت زندگی در بابل است که شاخه‎هایی از جواهر داشت و هرکس از میوه آن می‎خورد، عمری جاودانه می‎یافت [‌هال، 1380: 124].

درختان همیشه سبز نماد رشد مداوم، نشانه تجدید حیات و یادآور اسطوره بازگشت جاودانه به اصلی واحد است [دوبوکور،1373: 21]. مهمترین آنها سرو است که درختی با سابقه طولانی در فرهنگ و هنر ایران ‎زمین به‌شمار می‌رود.

 

شکل 12 سروناز شیراز در باغ ارم به عنوان رمز جاودانگی منبع: نگارندگان

 

ردیف سروها مشوق حرکت مخاطب در مسیری است که در رسیدن به بی‌نهایت وجود آغاز کرده است. علاوه بر آن، فرم کشیده و هرمی ‌آن در طول مسیر با تاکید برخطوط عمودی پرسپکتیوی بی‌نهایت را ایجاد می‎نماید.

 

 

شکل 13 ردیف درختان سرو و شمشاد در محورهای باغ، منبع: نگارندگان

 

 

شکل 14جبهه شرقی یا باغ اندرونی و درختان نارنج باغ ارم. منبع: [صداقت کیش، 1386]

 

هندسه پنهان:هندسه پنهان در باغ ایرانی در نظام کاشت آن متجلی می‎شود. لوریه [1986] معتقد است که ترکیب هندسه اقلیدسی و ارگانیک بخشی از زیبایی‎آفرینی در نظام طراحی باغ و منظر به شمار می‎آید. هندسه راست‎گوشه باغ ایرانی و نظام هندسی کاشت درختان در تضادی آشکار با رشد ارگانیک درختان و گیاهان قرار دارد. تضادی که در نوع خود علاوه بر زیبایی بصری، رمزواره‎های فراوانی را به همراه دارد.

استفاده از اعداد مقدس بر رویکرد معناگرایانه به طراحی باغ تاکید می‎ورزد. دونالد ویلبر [۱۳۴۸] کاشت ردیفی 72 درخت سرو را در محور باغ ارم گزارش می‎دهد.

هندسه پنهان در نظام «کاشت زوجی» درختان نیز خودنمایی می‎کند. استوارت [1913] این نوع کاشت درختان را ملهم از داستان‎هایی چون لیلی و مجنون و دیگر داستان‎های عرفانی ادبیات مشرق زمین می‎داند که اغلب آنها تداعی‌کننده فردوس برین هستند. در برخی مواقع هنر باغ‎سازی جلوه‎های کامل‎تری از این مفهوم را در باغ ارم شیراز رقم زده است. در این باغ تاکی تنومند و کهن در پایه یکی از سرونازها قرار گرفته، شاخه‌هایش را همچون ساقه پیچک، بر گِرد سرو تابیده و از پای تا سر آن را در آغوش گرفته است.

 

نتیجه‎گیری

مروری بر دستاوردهای پژوهش نشان‎دهنده آن است که در یک رویکرد کل‎نگر می‎توان رمزاندیشی را به عنوان مبنای طراحی باغ ایرانی معرفی نمود. نتایج حاصل حاکی از آن است که طراح باغ ایرانی از عناصر منظری به عنوان رمزگان رمزپردازی خویش بهره‎گرفته، مفهومی‌که باغ ارم شیراز مثالی ارزشمند از تجلی آن است. مهمترین دستاوردهای مربوط به اختصار عبارت‌اند از:

1-       رویکرد طراح ایرانی به باغ، به مثابه فرصت برای بیان رمزی حقایق معنوی و زیبایی‎های عالم ملکوت است.

2-       استعارات و تمثیل‎های یادشده در باغ ایرانی بیش از هرچیز بر شبیه‎تر ساختن آن به بهشت الهی تاکید دارد.

3-       میل به جاودانگی و تحسین ازلی و ابدی بودن پروردگار سبحان بخشی از رمزواره‎های باغ ایرانی است.

4-       رمزها برخلاف ظاهر مادی خود، آغازی برای رسیدن به مفاهیم و معانی والایی هستند که در جهان مادی قابل لمس نیستند.

5-       زمان عینی و زمان ذهنی، در کنار تغییر فصول و سایر بدایه‎پردازی‎ها، همه تاکیدی بر ناپایداری زندگی انسانی و پایداری خداوند متعال است.

6-       رمزاندیشی را می‎توان به عنوان مبنا و مرجعی برای تحلیل باغ ایرانی در نظر گرفت.

7-       رمزاندیشی بخشی از مبانی طراحی باغ ایرانی است که به خوبی با تمامیت اثر ممزوج شده است. به گونه‎ای که نمی‎توان کالبد را از محتوا، و استعاره را از مُشَبَّه تفکیک نمود.

 

پی‌‎نوشت‎ها



[i] Paradeisoi

[ii] کتاب در دو جلد ارایه شده است. گفتار اول فارسنامه ناصری در مورد تاریخ فارس، پادشاهان و بزرگان آن از صدر اسلام تا سال ۱۳۱۱ و گفتار دوم درباره جغرافیا، آبادی‌ها، مساجد و به‌خصوص باغ‌های منطقه فارس است.

[iii] البته در سال‎های بعد دو ضلع این دیوار که مجاور بلوارهای «ارم» و «آسیاب سه‎تایی» است خراب شده و با نرده‌های آهنی جایگزین شده‌اند.

[iv] مراحل بسیاری هست که خود و نفس مطلق را از هم جدا می‎سازد، نفس مطلق در مرحله نزولش به سوی تجلی، به وسیله اعیان یعنی پوست‎های بسیاری مخفی می‎شود، که در مقام رجوع به ذات واحد باید انداخته شوند ]نصر، 1386 و 1388[.

[v] مراتب سته؛ به اصطلاح صوفیان: اول احدیت است و ثانی واحدیت که اعتبار ذات به اسماء و صفات، ثالث ارواح مجرده، رابع ملکوت که حاوی نفوس سماوی و بشریه است و آن را عالم مثال هم گویند، خامس عالم ملک که کنایه از اجسام و اعراض باشد و به عالم شهادت نیز مسمی ‌می‌گردد، و سادس عالم انسان کامل که محل جمیع مراتب است ]منبع: دهخدا، ماخذ: غیاث اللغات[.

[vi]  چنانکه امام صادق علیه‏السلام اطاعت و عبادت خالص را به صفای آب تشبیه کرده‎اند.

[vii]  اشاره به آیه شریفه سوره رحمن: کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ ]26[ وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ]27[

 

فهرست منابع

[1] آریان‌پور، علی‎رضا (1365)، پژوهشی در شناخت باغ‎های ایران و باغ‎های تاریخی شیراز، تهران: فرهنگسرا

[2] اردلان، نادر و بختیار ، لاله (1382)، حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، تهران: نشرخاک

[3] استیرلن، ‌هانری (1377)، اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، چاپ اول، تهران: نشر فرزان روز

[4] الیاده، میرچا (1372)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش

[5] باستید، روژه (1375)، دانش اساطیر، ترجمه­ی جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس

[6] بورکهارت، تیتوس (1381)، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سال نشر

[7] بورکهارت، تیتوس (1387)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه امیر نصری، نشر حقیقت

[8] پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستان‌های رمزی، چاپ سوم، تهران: نشر علمی‌ فرهنگی

[9] پیرنیا، محمدکریم (1369)، شیوههای معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: موسسه نشر هنر اسلامی

[10] پیرنیا، محمدکریم (1372)، آشنایی با معماری اسلامی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران

[11‌] تفسیر الصافی (الصافى فی تفسیر کلام الله)، تالیف محمد بن مرتضى مشهور به ملا محسن فیض کاشانى (م 1091 ق). {این کتاب، با مقدمه و تصحیح شیخ حسین اعلمى، در 5 جلد به زبان عربی به همت مؤسسه اعلمى للمطبوعات چاپ و منتشر شده است.}

[12] ستاری، جلال (1384)، مدخلی بر رمزشناسی، چاپ دوم، نشر مرکز

[13] صداقت کیش، جمشید (1386)، شیراز: رویای رنگین سرزمین پارس، آنه ماریکه لانگه، و علی شعرباف شعار (مترجم)، پژمان ضیاییان (عکاس)، ناشر: خانه فرهنگ و هنر گویا

[14] گنون، رنه (1374)، معانی رمز صلیب؛ تحقیقی در فن معارف تطبیقی، ترجمة بابک عالیخانی، تهران: انتشارات سروش

[15] نصر، سیدحسین (1386)، دین و نظام طبیعت، ترجمه محمدحسن فغفوری، تهران: نشر حکمت

[16] نصر، سیدحسین (1388)، معرفت و امر قدسی، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، تهران: فرزان روز

[17] نقی‎زاده، محمد (1384)، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی

[18] وثیق، بهزاد، و پورجعفر، محمدرضا (1387)، بررسی حکمت عناصر منظر در بهشت قرآنی با تاکید بر سوره مبارکه الرحمن، باغ نظر، بهار و تابستان 1387; 5(9):23-34.

[19] ویلبر، دونالد (۱۳۴۸)، باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن، ترجمه‌ی مهین‌دخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب

[20] وانگ، دیوید و گروت، لیندا (1386)، روشهای تحقیق در معماری، ترجمه علیرضا عینی فر، انتشارات دانشگاه تهران

[21] هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر

 

 

فهرست منابع
[1] آریان‌پور، علی‎رضا (1365)، پژوهشی در شناخت باغ‎های ایران و باغ‎های تاریخی شیراز، تهران: فرهنگسرا
[2] اردلان، نادر و بختیار ، لاله (1382)، حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، تهران: نشرخاک
[3] استیرلن، ‌هانری (1377)، اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، چاپ اول، تهران: نشر فرزان روز
[4] الیاده، میرچا (1372)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش
[5] باستید، روژه (1375)، دانش اساطیر، ترجمه­ی جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس
[6] بورکهارت، تیتوس (1381)، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سال نشر
[7] بورکهارت، تیتوس (1387)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه امیر نصری، نشر حقیقت
[8] پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستان‌های رمزی، چاپ سوم، تهران: نشر علمی‌ فرهنگی
[9] پیرنیا، محمدکریم (1369)، شیوههای معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: موسسه نشر هنر اسلامی
[10] پیرنیا، محمدکریم (1372)، آشنایی با معماری اسلامی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران
[11‌] تفسیر الصافی (الصافى فی تفسیر کلام الله)، تالیف محمد بن مرتضى مشهور به ملا محسن فیض کاشانى (م 1091 ق). {این کتاب، با مقدمه و تصحیح شیخ حسین اعلمى، در 5 جلد به زبان عربی به همت مؤسسه اعلمى للمطبوعات چاپ و منتشر شده است.}
[12] ستاری، جلال (1384)، مدخلی بر رمزشناسی، چاپ دوم، نشر مرکز
[13] صداقت کیش، جمشید (1386)، شیراز: رویای رنگین سرزمین پارس، آنه ماریکه لانگه، و علی شعرباف شعار (مترجم)، پژمان ضیاییان (عکاس)، ناشر: خانه فرهنگ و هنر گویا
[14] گنون، رنه (1374)، معانی رمز صلیب؛ تحقیقی در فن معارف تطبیقی، ترجمة بابک عالیخانی، تهران: انتشارات سروش
[15] نصر، سیدحسین (1386)، دین و نظام طبیعت، ترجمه محمدحسن فغفوری، تهران: نشر حکمت
[16] نصر، سیدحسین (1388)، معرفت و امر قدسی، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، تهران: فرزان روز
[17] نقی‎زاده، محمد (1384)، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی
[18] وثیق، بهزاد، و پورجعفر، محمدرضا (1387)، بررسی حکمت عناصر منظر در بهشت قرآنی با تاکید بر سوره مبارکه الرحمن، باغ نظر، بهار و تابستان 1387; 5(9):23-34.
[19] ویلبر، دونالد (۱۳۴۸)، باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن، ترجمه‌ی مهین‌دخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
[20] وانگ، دیوید و گروت، لیندا (1386)، روشهای تحقیق در معماری، ترجمه علیرضا عینی فر، انتشارات دانشگاه تهران
[21] هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر